In de jaren ’30 beschreef Menno ter Braak het nationaal-socialisme als een rancuneleer. Raymond van den Boogaard ziet paralellen met het huidige anti-democratische reveil en vraagt zich af wie nu de collaborateurs zijn, en ziet verzet op onverwachte plaatsen.
Tekst: Raymond van den Boogaard
Wie heeft het spelletje niet gedaan met zijn vrienden: als het nu weer oorlog wordt, en ik moet onderduiken, zou jij mij dan helpen of verraad je mij? Ga je in het verzet of ben je gezagsgetrouw en word je collaborateur? Of misschien zelfs van de weeromstuit een fanatiek aanhanger van de Nieuwe Orde? In de meeste gevallen zeiden je vrienden dan dat ze fatsoenlijk zouden blijven, en trouw aan de vriendschap en – ofschoon wellicht niet in de wieg gelegd voor heldendom – ‘vermoedelijk’ voor het verzet zouden kiezen.
In sommige gevallen zou dat misschien zo zijn geweest, maar in veel andere gevallen niet – de geschiedenis van de Duitse bezetting laat dat duidelijk zien. De rauwe werkelijkheid: het is onvoorspelbaar wie in een crisissituatie, eentje van leven en dood, de helden zullen zijn, en wie de lafaards, bij wie je kunt onderduiken en wie je bang uit de weg gaat. Daar valt – ook bij jezelf – geen peil op te trekken, tot het zover is.
Om dat gedemonstreerd te zien hoeven we niet terug naar de jaren veertig. Het is op dit moment duidelijk te zien in de Verenigde Staten, waar president Trump, ongehinderd door de honderdduizenden doden van zijn Corona-ontkenning, de aanval op de democratische rechtsstaat heeft ingezet en met hulp van de Russen, groene mannetjes, leugens en verkiezingsmanipulaties afstevent op de vestiging van een autoritaire staat met zichzelf aan het hoofd.
Afkeer van de overheid
De meeste vertegenwoordigers van Trumps eigen Republikeinse partij durven er niets van te zeggen. Hun afkeer van een federale overheid die inbreuk maakt op de rechten van de staten, hun trouw aan de Grondwet, hun bezwaren tegen begrotingstekorten en oplopende staatsschuld, hun gehechtheid aan gelijke rechten voor alle burgers, vrijheid van meningsuiting, parlementaire controle op de president, de rechtsstaat? Allemaal vergeten. Schuw proberen de Republikeinse vertegenwoordigers in het Congres de journalisten te ontwijken: nee, ze hebben de jongste leugens of schandalige plannen van Trump nog niet gelezen of gehoord. Als ze al niet bereid zijn de president in alles te volgen en te verdedigen, zwijgen zij.
Het verzet onder de Republikeinen komt van waar we dat het minst zouden verwachten: de hardcore ‘neocons’, hardliners die in eerdere decennia te vuur en te zwaard de inval in Irak verdedigden, en de neoliberale ‘free for all’ voor de rijken in de economie. Hun ‘Lincoln project’ is de meest uitgesproken en inspirerende oppositie tegen Trump nu – met tv-spots die de man in het Witte Huis tot waanzin drijven, of dat is althans de bedoeling.
Mourning in America
Gelukt lijkt dat in ieder geval met ‘Mourning in America’, een pastiche op Ronald Reagans bekende, optimistische campagne-kreet ‘Morning in America’. Alleen is alle optimistisch vooruitgangsgeloof nu verdwenen: rijen voor de voedselbank schuiven door het beeld, en de lijken van de corona-pandemie, afgerond met de retorische vraag wat er over zal zijn van de Verenigde Staten na nóg vier jaar Trump. Het Witte Huis heeft geprobeerd die spot te laten verbieden.
Voorlopig is de vraag vooral wat er nú, na bijna vier jaar Trump, nog over is van de VS als democratie. Heel lang hebben wij, als Europeanen, de manier waarop Vladimir Poetin de Russische Federatie in twintig jaar tijd heeft weten om te vormen tot een schijndemocratie, kunnen zien als iets exotisch, iets wat zich buiten het Westen om voltrok: vrijwel zonder vrije media en met gemanipuleerde verkiezingen, waarin de dienst wordt uitgemaakt door een beperkte groep extreem-rijke mannen die het spel van het Russische staatskapitalisme meespelen. Die tijd lijkt echter voorbij: Trump is in veel opzichten Poetins tovenaarsleerling.
Dat heeft gevolgen voor Europa. De Verenigde Staten hebben er na 1945 voor gezorgd dat in dat deel van Europa dat het geluk had niet door Stalins Rode leger te zijn bevrijd, redelijk democratische, redelijk vrije en redelijk welvarende staten konden ontstaan. De gedachte dat die Amerikaanse steun nu wegvalt, om plaats te maken voor een een-tweetje van twee geldbeluste dictators in de dop, heeft weinig aantrekkelijks. Te meer omdat er inmiddels ook in Europa zelf krachten aan het werk zijn die weinig op hebben met de democratische traditie, en uit naam van even vage als ‘volkse’ ideologieën de strijd hebben aangebonden met tolerantie, hoor en wederhoor, ‘de’ media en zelfs de wetenschap. En niet alleen in landen als Polen en Hongarije – ook het vertrek van Groot-Brittannië uit de Europese Unie na een leugenachtige campagne kan in deze context worden gezien.
Cultuur-oorlogen
De Amerikaanse journalist-historicus Anne Applebaum heeft in haar boek Twilight of democracy and the parting of friends beschreven hoe een deel van haar kennissenkring – met name de Polen onder hen, want ze is gehuwd met een Poolse politicus – geen prijs meer stelt op de omgang. Zij hebben gekozen voor het nieuwe autoritarisme van de thans regerende partij in Polen, de PiS, en dat betekent de keuze voor een ‘alternatieve werkelijkheid’ waarin feiten niet meer ter zake doen en debat wordt vervangen door verdachtmakingen: de jongste presidentsverkiezingen in Polen stonden, wat de PiS betreft, bijvoorbeeld geheel in het teken van een imaginaire ‘dreigende machtsgreep’ van de ‘LGBT-ideologie’, ten koste van de katholieke identiteit van het Poolse volk. Met wonderbaarlijke snelheid en intensiteit worden dit soort ‘cultuur-oorlogen’ ingebracht in het democratische debat, meestal in de vorm van samenzweringstheorieën: George Soros wil de Hongaren vervangen door arabische immigranten, Bill Gates de corona-epidemie gebruiken om bij iedereen een bewakings-chip in te laten planten.
Applebaum heeft een forse verklaring voor de populariteit van zulke standpunten, ook onder intellectuelen en anderen die beter zouden moeten weten, en dat meestal trouwens ook doen. Democratie, betoogt zij, kent ook verliezers: hoezeer iedereen misschien ook met gelijke kansen begint in het leven, het resultaat is nooit egalitair. De een heeft nu eenmaal meer talent dan de ander, of heeft de mazzel op het juiste moment op de juiste plaats te zijn, of meer gehoor te vinden. De een is dus machtiger, succesvoller, rijker, gelukkiger dan de ander.
Maatschappelijk ressentiment
Voor sommige verliezers is dat onverteerbaar en wat ligt er dan meer voor de hand dan te beweren dat ‘de elite’ van winnaars vals speelt? Applebaums verklaring sluit aan bij de stelling van Menno ter Braak in zijn essay Het Nationaal-Socialisme als rancuneleer uit 1937. Het is maatschappelijk ressentiment waardoor sommige onzer medeburgers zich tot een ideologie van door quasi-wetenschappelijke feiten geschraagde ‘haat’ voelen aangetrokken, schreef Ter Braak. Hij waarschuwde ervoor het nationaal-socialisme in Nederland af te doen als een onbeduidend groepje mislukkelingen (‘ratés’), want rancune kan een sterke drijfveer zijn, en is aanstekelijk.
Maar in de meeste gevallen zijn de aanhangers van het ‘nieuwe fascisme’ natuurlijk helemaal niet zo duidelijk ideologisch gemotiveerd. Veel vaker is collaboratie het resultaat van lafheid of defaitisme – het gevoel dat tegen de stroom inroeien een prijs heeft, en dat eerlijkheid en fatsoen die prijs niet waard zijn. In een artikel in The Atlantic heeft Applebaum onlangs geanalyseerd waarom er binnen het Republikeinse establishment in de VS maar zo weinig prominente politici hun stem durven te verheffen tegen de stroom van leugens en de bestuurlijke incompetentie van Trump.
Volbloed cynici
Het is niet dat al die senatoren écht Trumps meningen over van alles en nog wat delen, en met enthousiasme diens nepotisme, corruptie en intellectuele inferioriteit begroeten. Maar ja – het hemd is nader dan de rok. Voor je eigen herverkiezing kun je de stemmen van enthousiaste Trump-aanhangers niet missen. Drogredenen voor collaboratie moeten dan uitkomst bieden. ‘Als ik loyaal meewerk, kan ik misschien het ergste verhinderen’. ‘Trump maakt wel veel lawaai, maar in de praktijk is hij toch gebonden door de rechtsorde en de democratische instituties’. ‘De president in de steek laten zou betekenen dat de tegenpartij aan de macht komt, en dat zou nog veel erger zijn’. En dan zijn er nog de volbloed cynici die in de gaten hebben dat collaboratie veel macht en geldelijk gewin kan opleveren, en zonder gewetenswroeging aan hun ambitie toegeven.
Het is de laatste decennia in Nederland en elders minder bon ton geworden om overal maar weer de Tweede Wereldoorlog en de Bezetting bij te halen. En dat op goede gronden: maar al te vaak gebeurde dat om het democratische debat te smoren en historische vergelijkingen gaan meestal mank – we leven niet meer in de jaren 1930. Maar aan de andere kant: als er – wat ik denk – sprake is van een fundamentele bedreiging van de democratie in onze streken, wie zou dan niet terugdenken aan het laatste tijdperk waarin dat gebeurde?
Natuurlijk zijn er belangrijke verschillen. Het vooroorlogse fascisme en nazisme pretendeerden een alternatief politiek model te willen invoeren. Het autoritarisme van nu is veel meer uitsluitend reactionair: er deugt niets van ‘de’ elite, ‘de’ media liegen, het is alles één grote samenzwering. In plaats van een nieuw wereldbeeld te presenteren, lijkt het nieuwe autoritarisme er eerder op uit de mensen horendol te maken met de meest uiteenlopende voorspellingen: vaccinaties helpen niet tegen ziektes, Covid-19 bestaat niet (of naar keuze: is door euvele krachten bewust geïntroduceerd), homo’s en Arabieren nemen onze landen over, als we eenmaal de EU uit zijn breken gouden tijden aan, etc. Met deze en vele andere cultuur-oorlogjes worden de mensen zoet gehouden, terwijl op de achtergrond oude en nieuwe rijken en machtigen gereed staan om van de verwarring te profiteren.
Terwijl ik dit schrijf, zie ik hoe vanavond, de derde avond na de vervalste presidentsverkiezingen in Belaroes, het volk in Minsk en andere Wit-Russische steden de straat op gaat om democratie te eisen, en het aftreden van hun autoritaire president Loekasjenko. Op de foto’s zie je de angst op hun gezicht – de oproerpolitie slaat ook wel heel erg hard. Zo moet dat in de negentiende eeuw in Parijs en andere Europese steden in 1848 ook geweest zijn, denk ik dan, toen het volk vrijheid en democratische rechten eiste. De geschiedenis van de democratie is te lang en moeizaam om die democratie nu uit handen te geven aan leugenaars en cynici als Trump en consorten. We zullen zien wie van ons te zijner tijd de moed heeft daarvoor de straat op te gaan, en wie bij wie zo nodig kan onderduiken.
