referendum

‘Willem van Oranje had Catalanen en referendum wél gesteund’

Ter voorbereiding van het ‘spektakelstuk’ Willem van Oranje waarmee toneelgroep Nomade momenteel door het land trekt, toog theatermaker Ab Gietelink naar Dillenburg, het Duitse stamslot van Willem de Zwijger.

Ab Gietelink: ‘Tussen 1567 en 1572 woonde Willem op Dillenburg, en het ging hem heel slecht. De opstand leek mislukt. Hij zat financieel aan de grond. Zijn bezittingen in de Nederlanden waren verbeurd verklaard, zijn medestanders de graven van Egmond en Hoorne waren onthoofd, zijn zoon was gegijzeld in Madrid, zijn broers waren omgekomen op het slagveld. Het had erg voor de hand gelegen als hij er het bijltje bij had neergegooid. Dan was de geschiedenis anders gelopen.’
De Duitse edelman had ook nog eens te kampen met een ongelukkig huwelijk. In 1571 beviel echtgenote Anna van Saksen op Dillenburg van een dochter. De vader was echter haar secretaris Jan Rubens, vader van de schilder. Gietelink: ‘Anna werd naar haar familie teruggestuurd en opgesloten in een dichtgemetselde kamer. Rubens kwam goed weg met tien jaar verbanning. Het ware huwelijkse geluk vond Willem pas bij zijn derde vrouw, Charlotte van Bourbon, een ex-non die vanwege haar overgang naar het protestantisme even berooid was als hij.’
In de ogen van Gietelink, die al jaren lid is van het Republikeins Genootschap (‘weldenkende mensen zijn republikein’) moet Willem van Oranje paradoxaal genoeg worden gezien als de grondlegger van de Republiek der Verenigde Nederlanden. Gietelink: ‘Hij droeg expliciet de soevereiniteit op aan de Staten-Generaal , die daar eigenlijk helemaal geen trek in hadden.’ Die geest van Willem van Oranje zou wat hem betreft meer navolging verdienen. Gietelink: ‘De manier waarop wordt weggekeken van wat de Catalanen wordt aangedaan omdat ze de euvele moed hebben gehad een referendum over hun onafhankelijkheid te organiseren, druist in tegen alles waar de Zwijger voor stond. Puigdemont is een navolger van Willem van Oranje. Hetzelfde geldt voor de manier waarop in Nederland het raadgevend referendum na één tegenvallende uitslag de nek werd omgedraaid. Ik vind het schokkend.’

Het theaterstuk Willem van Oranje is van 19 t/m 21 september te zien op kasteel Doornenburg, op 27 september in Klooster Wittem, van 3 t/m 5 oktober in de Nieuwe Kerk Groningen, van 10 t/m 12 oktober in het Kapucijnerkerk Het Klooster Breda, van 18 t/m 19 oktober in de Grote- of Catharijnekerk Heusden en van 31 oktober t/m 2 november in de Oosterkerk in Hoorn. Info en tickets via theaternomade.nl.

Commentaar: Voorbij Baudet

De komeetachtige transformatie van Forum voor Democratie bij de Statenverkiezingen van een groezelig bierkelder-gezelschap tot de grootste partij in de Eerste Kamer heeft een schokgolf veroorzaakt – en terecht. Het is schokkend te zien hoe kwetsbaar een gevestigde democratie in het digitale tijdperk is geworden voor primaire impulsen. Welbeschouwd zijn niet de dolgedraaide gymnasiast Thierry Baudet en de louche advocaat T. Hiddema de glorieuze overwinnaars van deze verkiezingen, maar een zekere Gökmen T., die door zijn pistool leeg te schieten in een Utrechtse tram het hele politieke landschap van Nederland voor de komende jaren grondig heeft verbouwd.

De opmerkelijke hardnekkigheid waarmee de bevoegde autoriteiten de gruweldaad van dit ontspoorde individu hebben versleten voor een terroristische actie is vermoedelijk in hoge mate debet aan de politieke ‘melt down’ die zich vervolgens heeft afgespeeld. Kennelijk hebben instanties als de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) zoveel behoefte aan meer budget dat zij zich deze kans niet wilden laten ontglippen. Door de gedachte aan een terroristische aanslag nadrukkelijk levend te houden, tegen al gezond verstand in, zetten zij de poort wagenwijd open voor het Paard van Troje van Baudet.

De laatste kon aan het eind van de uitslagenavond zijn overwinning vieren met een potsierlijke speech, waarbij hij het niet kon laten een hommage in te bouwen aan Jean Marie le Pen (een man zo fout dat zelfs zijn eigen dochter hem niet publiek durft te citeren) en het bestond ook het broeikaseffect te ontkennen. Wat betreft dat laatste: reeds zestig jaar geleden waarschuwde de fysicus Edward Teller voor het opwarmen van de aarde door het verbranden van fossiele brandstoffen. Nu was Teller uitvinder van de atoombom en de waterstofbom, dus legt diens oordeel iets meer gewicht in de schaal dan dat van de boreale Baudet, wiens conduitestaat op natuurfysisch gebied gebied niet verder gaat dan de uitvinding van de ego-bom. Mocht Nederland in het loop van deze eeuw tot aan de Veluwe onder water lopen, zullen er heel wat FvD-stemmers verhaal bij Baudet komen halen, maar deze is dan vermoedelijk al liggend op zijn vleugel weggepeddeld naar veiliger oorden.

Verongelijke romanticus
Is Nederland nu ook in de greep gekomen van een nieuwe fascistoïde golf? Vele commentaren wijzen in die richting. Ja, Baudet flirt met het gedachtegoed van Oswald Spengler, de favoriete filosoof van de nazi’s, overal ziet hij een links complot, met zijn nationalistische anti-Brussel-agenda kan hij zo in de rij aansluiten bij het extreem-rechtse reveil van Boedapest tot Berlijn. Maar in de kern is hij toch vooral de verongelijkte romanticus, die zijn Weltschmerz heeft opgeblazen tot een politieke agenda.
Baudet’s verschijning op het politieke toneel is in de kern oud-Hollands schuifdeurentoneel. Ook in die zin is hij de rechtmatige erfgenaam van Pim Fortuyn. Blijkbaar bestaat er bij het Nederlandse electoraat een enorm zwak voor politieke dandy’s met Messias-achtige aandriften. Dit type politici doorbreekt de verveling en maakt politiek tot een spektakelstuk. Ze hebben een magnetische aantrekkingskracht op al evenzeer rancuneuze types, van wie er in Nederland genoeg rondlopen. Zo werd Fortuyn geadopteerd door de onroerend goed-patjepeeër Harry Mens, en Baudet en Hiddema op het schild gehesen door de nationale zeiksnor Johan Derksen. Een beetje fascistische partij heeft echter knokploegen, een anti-democratische agenda en nare vlaggen. Thierry Baudet doet het vooralsnog met Mozart-Kugeln en zakjes lavendel. De ervaring met de LPF leert bovendien dat dit soort partijen te maken hebben met een turbo-verdampingsgraad. Aangestuurd als ze worden door de hitte van het moment, vallen ze in de regel al snel ten prooi aan de ondraaglijke lichtheid van het bestaan. Politiek is nu eenmaal geen opera.

Ruimte voor referendum
Dus wordt het tijd de zegeningen te tellen. 79 procent van het Nederlandse electoraat stemde afgelopen woensdag niet op een rechts-nationalistische partij. Tegelijkertijd is er in de Eerste Kamer nu opeens alle ruimte ontstaan voor een herinvoering van het referendum. Zoals bekend maakte D66-minister van Binnenlandse Zaken Kajsa Ollongren verleden jaar een eind aan het raadgevend referendum. Maar tegelijkertijd kondigde ze een wedergeboorte van de volksraadpleging aan, en wel via een bindend referendum. Zowel FvD als de PVV zijn grote voorstanders van een bindend referendum naar Zwitsers model, natuurlijk omdat zij hopen dat zij op die manier hun capaciteiten als rattenvangers van de publieke opinie optimaal denken te kunnen benutten. Maar wat als dat nu niet zo is? Wat als het te raadplegen volk verstandiger is dan de politici die denken het te kunnen manipuleren? In Zwitserland, dat strikt per referendum wordt geregeerd, is dat nu al jaren het geval. Telkens probeert de Schweizerische Volkspartei (SVP) – de politieke broedbroeder van PVV en FvD – met allerlei xenofobische voorstellen het soevereine stemvolk te verleiden. Telkens weer krijgt zij het deksel op de neus. Het goed geïnformeerde Zwitserse electoraat lijkt inmiddels onkwetsbaar geworden voor de populistische verleiding. In het al evengoed opgeleide Nederland zou hetzelfde mogelijk moeten zijn. Voorwaarde is dan wel dat er veel zal moeten worden geïnvesteerd in de bescherming van het publiek tegen propaganda en manipulatie. Alle goedwillende, non-destructieve krachten zullen moeten worden gemobiliseerd. Dan liggen alle wegen open voor een grondige verbouwing van het Nederlandse bestel. Spreiding van kennis, macht en inkomen – die nooit in vervulling gekomen droom van Joop den Uyl – zou dan toch nog binnen handbereik komen. Daarmee zou een nationaal politiek trauma uit de weg geholpen zijn en een kweekvijver voor toekomstige populistische rattenvangers drooggelegd. De traditionele liberaal-conservatieve old boys networks zouden dan immers buitenspel staan. En wie weet, als definitief bewijs voor het bezwijken van de oude orde, zou zelfs de herrijzenis van de Nederlandse republiek mogelijk zijn. Deze betreurenswaardige episode met Thierry Baudet zou uiteindelijk niet meer om het lijf blijken te hebben dan een curieuze pauze-act.

Tekst: René Zwaap
Illustratie: Joep

Wilhelmina wilde in 1918 referendum over toekomst koningshuis

In zijn recent verschenen boek De revolutie die niet doorging maakt historicus Rob Hartmans de dramatiek van de ‘Rode Week’ tot in de poriën navoelbaar. De Republikein had een gesprek met de auteur.

Tekst: René Zwaap

Dat de geschiedenis van Troelstra’s novembercoup van 1918 zo in detail kan worden gereconstrueerd, is mede te danken aan diverse nijvere informanten van inlichtingendiensten. De telefoons van verschillende SDAP-kopstukken werden afgeluisterd door GS IV, de afdeling van de Generale Staf die bekend stond als ‘de censuur’. Op de verhitte vergaderingen van de SDAP en vertegenwoordigers van de vakbeweging in Rotterdam kwamen verschillende politiespionnen af. Rechercheur J.H.G. Spillenaar sloot zich in het gebouw van de Arbeiderscoöperatie Voorwaarts aan de Gedempte Slaak op in een kast, waarna hij een uitvoerig rapport over de bijeenkomst inleverde. De Rotterdamse burgemeester A.R. Zimmerman was dan ook volledig op de hoogte van wat er speelde bij de socialisten. De kennis werd ook buiten Rotterdam genereus gedeeld met diverse ambtsdragers. Zo besloot de hoofdcommissaris van politie in Utrecht, de later omstreden vertrouweling van koningin Wilhelmina François van ’t Sant, op basis van de Rotterdamse rapportages de politie van de Domstad uit te rusten met karabijnen.
In zijn recent verschenen boek De revolutie die niet doorging levert historicus Rob Hartmans een meeslepend verslag van de gebeurtenissen van november 1918 die de dramatiek van de ‘Rode Week’ tot in de poriën navoelbaar maakt. In de volksmond heet het dat de Rotterdamse burgemeester Zimmerman in 1918 de rode vlag al aan het stadhuis had laten ophangen. In werkelijkheid was het nog niet zo ver, maar de burgervader van de Maasstad had lokale SDAP-leiders wel laten weten dat hij niet van plan was om bij een eventuele revolutie dwars te gaan liggen. Rob Hartmans: ‘In een vergadering van het college van B&W op maandag 11 november – de dag waarop de wapenstilstand tussen Duitsland en de geallieerden werd getekend – bleef Zimmerman volhouden dat het niet de taak was van het gemeentebestuur om een revolutie tegen te houden. Dat was de verantwoordelijkheid van de regering, en het was zijn streven om te zorgen dat bij een eventuele omwenteling de openbare diensten en bedrijven gewoon zouden functioneren. Dat was ook de reden waarom hij contact had gezocht met plaatselijke SDAP-leiding. Alleen ARP-wethouder J. van der Molen kwam met voorzichtige kritiek op deze wel erg meegaande houding van de burgemeester’.
Burgemeester Zimmerman behoorde overigens zeker niet tot de verlichte geesten van zijn tijd, aldus Hartmans. ‘Hij kwam later als Volkenbondscommissaris terecht in Wenen en daar liet hij zich kennen als een rabiate antisemiet. Zijn toenmalige medewerker Meinoud Rost van Tonningen, het latere NSB-kopstuk, liet zich daardoor danig inspireren’.

Referendum
Ook Wihelmina was onder de indruk geraakt van de woelingen in haar koninkrijk, zo beschrijft Hartmans. ‘De koningin wilde zich graag door middel van een proclamatie tot de bevolking richten, maar de ministers waren unaniem van oordeel dat het hiervoor niet het goede moment was. Men moest eerst maar eens afwachten hoe de zaken zich ontwikkelden, en een uitspraak van de koningin zou best eens olie op het vuur kunnen zijn’.
Uit de aantekeningen die Wihelmina in deze bange dagen maakte, blijkt dat ze speelde met het idee van een referendum, waarbij die kiezers mochten beslissen of ze kon aanblijven of niet. Hartmans: ‘De regering, en vooral de zeer door haar vertrouwde minister Aalberse, wist dit soort dingen uit haar hoofd te praten. Die dagen werd ook de Republikeinsche Partij opgericht, maar nadat deze een telegram naar de regering had gestuurd waarin haar werd gevraagd er bij de koningin op aan te dringen om de republiek uit te roepen, heeft men weinig meer van deze club gehoord. Vooralsnog werden de socialisten als grotere bedreiging gezien’.
Kapitein Van Woelderen van de militaire inlichtingendienst noteerde in zijn dagboek: ‘De actie der Roden wordt hoogst gevaarlijk, gezien de werkeloosheid en slapte van onze partijen’. Deze mening werd gedeeld door het clubje rond Carel Gerretson, die als secretaris van de Bataaafsche Petroleummaatschappij de organisatie van de contrarevolutie op zich nam. De Landstorm, een reserveleger van vrijwilligers, zou pal moeten staan voor vorstin en vaderland. Besloten werd de groep op te splitsen in een ‘politiek’ en een ‘militair bureau’. 25 betrouwbare reserveofficieren in burger werden ondergebracht in de stallen van het Koninklijk Paleis in Den Haag voor het geval dit zou worden bestormd. Hartmans: ‘De angst voor een gewapende socialistische coup was enorm. Gesproken werd over 50.000 Duitse bolsjewisten die op het punt stonden de grens over te trekken. Dat waren volkomen ongefundeerde berichten, maar ze hielden de schrik er goed in’.
Pas toen in het weekend van 16 en 17 november 1918 duidelijk werd dat alle gevaar geweken was, was volgens het kabinet het moment gekomen dat de koningin zich weer in het openbaar kon vertonen. Op maandag 18 november werd de tijd rijp geacht voor het demonstratieve huldeblijk op het Haagse Malieveld, waarbij de hulptroepen van de Landstorm de paarden voor het Koninklijke rijtuig afspanden en het rijtuig verder naar het Malieveld trokken. Hartmans: ‘Het socialistische dagblad Het Volk suggereerde dat de militairen die de paarden van de koninklijke koets hadden vervangen, hiertoe met geld en sigaren waren overgehaald. Vast staat dat de actie wat minder spontaan was dan velen wilden geloven. Dit moet sommige tijdgenoten ook duidelijk zijn geworden toen de koningin de dagen hierna verschillende steden bezocht en het tafereel van mannen die de koets trokken zich telkens herhaalde – behalve in Rotterdam, waar de hoofdcommissaris dit in verband met het vele water te gevaarlijk achtte’.
Zo werd de revolutie van Troelstra – ‘een bij voorbaat kansloze onderneming’ in de ogen van Hartmans – in al dan niet kunstmatig opgewekte Oranje-liefde gesmoord.

De revolutie die niet doorging
Rob Hartmans
Uitgever: Omniboek
Prijs 20 euro
206 pagina’s

Zijn jullie allemaal daar? De macht van de stem

De helft van alle referenda wereldwijd komt voor rekening van Zwitserland. Maar de afgelopen jaren ging de rechts-populistische SVP daar steeds weer mee aan de haal. Totdat het soevereine stemvolk terugsloeg. Katarina Holländer over de zonzijde van directe democratie.

Tekst: Katarina Holländer
Illustratie: Ruedi Widmer

Ik was trots. `Tri-tra-trallala’, las ik. ‘Tri-tra-trallala!’, neuriede Kasper, en dan vroeg hij: ‘Zijn jullie allemaal daar?’ En ik was daar. Voor het eerst had ik een heel boek alleen uitgelezen, en het bracht me in een soort van trance. Ik had mijzelf bevrijd van voorlezers en kon nu voortaan zelf in boeken duiken om te ontdekken wat in hen verborgen lag. Die boeken – volgepakte doosjes waarin hele werelden en verre avonturen staken, die kunstig op hun smalle kant balanceerden en zich tegen elkaar aan drukten, schijnbaar om zich te verstoppen – ze waren voor mij niet langer gesloten.
‘Seid ihr alle da’ was een boek over Kasper, de Duitse versie van Jan Klaassen, maar dan zonder Katrijn. Op het onbezorgd hemelsblauw gekleurde omslag stond Kasper, een onnozele vent, met zijn puntmuts en zijn grote neus, en dat de schrijver ervan Guggenmos heette, kon ik me ook tientallen jaren later nog herinneren. De verhalen zelf herinner ik me niet meer. Maar des te meer het gevoel dat het zelfstandige volbrengen van de lectuur mij bracht: onafhankelijkheid. De eerste smaak van het feit dat ik alleen in de wereld stond. Deze doorbraak bleef mij met dezelfde intensiteit bij als het moment toen ik enkele jaren later, ergens in de tram, me er als bij donderslag van bewust werd dat ieder mens daarbuiten de wereld bezag vanuit zijn eigen hoek, en dat niemand de wereld op dezelfde manier zou kunnen zien als ik, en dat het ook voor mij niet mogelijk was de wereld te bezien vanuit de ervaringen van de anderen: dat de wereld zo gemaakt was.

Wereld van scheuren

De wereld was gemaakt van scheuren. Ik was afgescheurd. Toen ik het Kasper-boek ontcijferde, begreep ik de woorden die daar stonden nauwelijks. Ik las het niet in mijn moedertaal. Dat gaf mijn overwinning zijn bijzondere glans. Was ik niet zelfs de eerste in onze hele familie die een boek in het Duits van het begin tot het eind gelezen had? Mijn moeder las me uit boeken in onze moedertaal de sprookjes uit haar jeugd voor. Maar ik zou in die vreemde taal lezen, want ik zou niet aan die wereld blijven kleven waaruit wij in 1968 de troepen van het Warschau Pact gevlucht waren. Ik moest me richten op de Zwitserse realiteit. ‘Tri-tra-trallala’, spelde ik.

Veel wist ik niet van de wereld waarin we vluchtend waren beland. Maar één ding wist ik: we waren vluchtelingen. We mochten ons hier van ambtswege niet uiten over politieke aangelegenheden. Dat was mij verteld. Ik was een verstandig kind. Maar hoe had ik dat moeten begrijpen? Wat is ‘Politiek’? Was voor mij, de vijf-, zes- , zevenjarige, ‘politiek’ alles wat daarbuiten, met uitzondering van de familie, gebeurde? Was alles dat Zwitsers was ‘politiek’? Was de hele wereld niet voor ons, maar alleen voor de daartoe gerechtigde inheemsen, die in deze geheimen van die wereld waren ingewijd? Maar waren wij niet ‘politieke vluchtelingen’? Mochten we daarom ook van onszelf niets verraden? Was de hele wereld voor ons gesloten? Moesten wij afstand van haar houden? Want daar, waar wij vandaan kwamen, konden wij niet terugkeren. En hier werden we op een of andere manier geduld, als gasten zonder pas hadden we niet dezelfde rechten, en zelfs de grensbeambte scheen niet te weten, of we eigenlijk het recht hadden om op vakantie te gaan, wanneer hij onthutst in onze ‘Statelozendocumenten’ staarde. Met ons was iets niet helemaal in orde.
Wij waren stateloos. De staat waarvan we ons hadden losgemaakt, hoewel die ons had verboden uit te reizen, was voor ons gesloten, en de staat waarin we leefden, was niet de onze. Wij waren voor hem geen factor, hij functioneerde zonder ons, we hadden daar niets over te vertellen, want de staat is met zekerheid politiek. De vrijheid was voor ons geen uitgemaakte zaak. In de CSSR – zoals Tsjechoslowakije toen werd genoemd – waren we bij verstek veroordeeld omdat we het land hadden verlaten, zo leerde ik als kind. Met ons was iets niet helemaal in orde.

Willekeur

Niet in orde was de wens gelijkberechtigd te zijn en niet weerloos overgeleverd te zijn aan de willekeur van de heersers van het moment. En wel in de mate dat deze plotseling wetten van kracht konden proclameren die bestemden dat bepaalde mensen – misschien wel toevallig wij – moesten worden omgebracht. Of dat besloten werd, dat ze naar het buitenland konden worden gestuurd, in de hoop dat men er daar voor zou zorgden dat ze nooit meer terugkwamen. Onze familie had dat meegemaakt: de staat, waar mijn grootouders en ouders hadden geleefd, had besloten ze voor dit doel aan het buitenland uit te leveren. Beide grootouders kwamen van dat Duitse buitenland niet terug, omdat ze daar, geheel volgens plan, werden vermoord.

Gelijke rechten

Voordat we in 1984 in Zwitserland werden ingeburgerd hadden we 16 jaar stateloos te leven. Toen in 1971 de Zwitserse staat zelfs vrouwen stemrecht toebedeelde, zagen wij dat als een curiositeit. Dat gebeurde via een volksraadpleging, waarbij het ‘stemvolk’ exclusief bestond uit mannen met een Zwitsers paspoort. De toekenning van het vrouwenstemrecht speelde zich af in een wereld waarin we weliswaar leefden maar waar we niet volwaardig toe behoorden, en dat riep bij mij de vraag op of we sowieso wel ergens toe konden behoren. Bij ons, zo leek het mij als kind, had de moeder het voor het zeggen en de gedachte dat zij voor het gelden van haar stem zou moeten vechten kwam mij als belachelijk voor. Anders dan bijna alle Zwitserse vrouwen was mijn moeder een werkende vrouw die voor electro-ingenieur had gestudeerd. Dat laatste weigerde men te geloven toen dat Zwitserse paspoort er eindelijk van kwam. Beroep van vader ingenieur in de chemie – dat werd zonder commentaar ingevuld. Beroep van moeder electro-ingenieur – ‘Kunt u dat bewijzen?’
Daarbij kwam dat om ons heen de vrouwen helemaal niet zo bijzonder gelukkig leken te zijn met hun wel erg verlate verworvenheid en het moest nog tot de val van het IJzeren Gordijn duren, voor wiens ongenaakbaarheid we waren gevlucht, tot in 1990 ook het laatste kanton, Appenzell Innerrhoden, gedwongen werd zijn vrouwen hun politieke stem toe te staan en het laatste mannelijke bastion in Europa dan eindelijk was geslecht.

Argwanend tegen vernieuwing

Al snel las ik ‘Asterix’ van René Goscinny en Albert Uderzo, en in het Gallische dorp dat men aan het begin van de strip onder de loep zag, en waarvan werd gezegd ‘We bevinden ons in het jaar 50 v. Chr. Heel Gallië is bezet. Heel Gallië? Nee!’, kon ik niet alleen vanwege de verwoede weerstand tegen de Romeinse indringers in het dorp van de onbuigzame Galliërs iets van Zwitserland herkennen. Hier ging het er altijd een beetje slomer aan toe, grote vernieuwingen werden eerst argwanend bekeken, en het kon wel honderd jaren duren eer men de moed kon opbrengen om deze ondoorgrondelijke wezens met wie men de echtelijke sponde deelde het recht toestond mee te praten in de politiek.
Alles leek afgemeten, euforie was duidelijk een vreemd woord, en van die ontzaglijke rijkdom was er ook niet veel te zien. Tegenover de nieuwkomer presenteerde Zwitserland zich als een gesloten boek in goed leer gebonden, een hardcover met blinddruk – van gouddruk werd afgezien. Het goud, waarmee Zwitserland zo’n faam had vergaard, lag opgestapeld in onderaardse bunkers. Waarom zou het ook zo opzichtig moeten rondglinsteren in de buurt?

Observeren op afstand

Ik groeide op en observeerde wat er om mij heen gebeurde op afstand. De politieke bühne nam ik alleen vaag waar. Geheel volgens de voorschriften was ik ‘onpolitiek’. Dat wij ons als vluchtelingen niet politiek mochten uiten, had in mij niet de begeerte gewekt om, zoals de jongeren om mij heen, politiek actief te worden. Het bezorgde mij alleen het diepgewortelde gevoel buitengesloten te zijn. Daarbij kwam dat de ‘politiek’ in mijn kinderlijke verbeelding de oorzaak was van het verlies van mijn vaderland, mijn moedertaal en de band met de mensen om mij heen. ‘Politiek’ had op die manier niets aantrekkelijks. De ‘demo’s’, die prikkelend emotionele optochten waarbij men elkaar ontmoette en die een hit waren onder de actieve jeugd, stonden voor mij in de kwade reuk van de opgelegde 1 Mei-demonstraties van het reëel existerende socialisme aan wiens onvrijheid we waren ontkomen en waarvoor we ons in het onbekende hadden gestort – het onbekende dat uiteindelijk de gestalte van Zwitserland had aangenomen.

Hier zaten in de bus en op de universiteit mensen naast me die van dit alles nauwelijks weet hadden en zich natuurlijk (zoals niemand die niet het ongeluk had het te moeten beleven) niet voorstellen konden wat het betekende om van je rechten beroofd uitgeleverd te zijn aan een leugenachtige en moordzuchtige dictatuur.
In hun door directe democratie bestuurde land plaatsten zij een woordje of een kruisje op een briefje en zo bestemden ze op mysterieuze wijze de loop der dingen. Met hun stem bepaalden ze welke Kasper wat moest doen in het theater van de politiek: de krokodil slaan, een streek leveren aan de agent of een bos bloemen geven aan de mogelijk onwillige jongedame. Zij, de mensen om mij heen, waren met hun stem de vingers die, verenigd als de hand van het stemvolk, als vox populi onzichtbaar leiding gaven aan de handpoppen van de macht. Het gebeurde niet alleen in hun naam , maar ook volgens hun wil – op grond waarvan ze om de haverklap werden opgeroepen – wanneer de Polit-Kaspers op de wereldbühne hun machtswoorden spraken, wanneer zij manhaftig weigerden, wanneer zij humanitaire hulp verzekerden, wanneer ze zich belachelijk maakten of wanneer ze juist indruk maakten, wanneer ze de duivel de hand schudden of goede raad gaven aan de wachtmeester van dienst. Uiteindelijk waren er goedbedoelde porren en applaus.

De fabel van de directe democratie

Aldus in ieder geval de fabel van de directe democratie. Maar ook Zwitserland was in werkelijkheid niet een sprookjesland, ondanks al die fabelachtige chocolade en hoewel het gras hier werkelijk groener is. De vingers van het stemvolk staken niet altijd in de juiste plaatsen. En die vredigheid en rust waren ook hier vaak geen natuurlijke verschijnselen maar knalhard gekocht. Zo kwam een dezer weken aan het licht dat, in de tijd dat wij hier rust en vrede zochten, het Zwitserse Bundesrat-lid Pierre Graber in het grootste geheim in 1970 een deal met het Palestijnse Bevrijdingsfront PLO had gesloten, terwijl op de achtergrond Jean Ziegler aan de touwtjes trok. In die tijd stapelden de terreurdaden van het PLO in het nabije en verre buitenland zich op. Dankzij de deal bleven de gerenommeerde Zwitserse luchtvaartmaatschappij Swissair en het land van aanslagen verschoond; de internationaal als terroristische organisatie gekenmerkte PLO kreeg in ruil ondersteuning in haar streven naar erkenning door de Verenigde Naties. ‘In feite bevond de Zwitserse diplomatie zich aan de leiband van Palestijnse functionarissen’, oordeelt de Neue Zürcher Zeitung. Zo snel hangen volksvertegenwoordigende handpoppen als marionetten aan dubbele draden.

Vlijtig stemvolk

Niettemin zijn de Zwitsers een vlijtig stemvolk. Naar schatting vindt de helft van alle referenda die wereldwijd worden gehouden plaats in Zwitserland. Meerdere malen per jaar heeft men zich te uit te spreken, op lokaal en nationaal niveau, niet alleen wanneer de volksvertegenwoordigers worden gekozen, de Polit-Kaspers die een tijd lang het theater met het wereldpubliek mogen spelen, maar ook over kinderspeelplaatsen, landbouwkwesties, vakantieperiodes, bouw van tunnels, openingstijden, loonschalen, jachtvliegtuigen, kanalen, slachtverboden, boekprijzen, wegbewijzering of minarettenbouw – eigenlijk louter vragen waarvoor de vereiste vakkennis bij de meeste mensen totaal ontbreekt. Deze stemrondes zijn vaste rituelen van het burgerlijke jaar, net als het een uur naar voren en later een uur naar achteren zetten van de klok. Ieder jaar weer.

Ook na de inburgering voelde ik me nog altijd geen kiezer. Na zovele bepalende jaren van stateloosheid, dat ik me noodgedwongen thuis had gemaakt, leek deze verandering mij niet zo relevant meer. Alles functioneerde toch het beste zonder mij. Al die zaken waarover gestemd werd en waarover ik mij nooit uiten moest ginmgen mij nu niet plotseling iets aan. Mijn stem leek mij volkomen irrelevant. Het verschil tussen niet mogen stemmen en dat kleine stemmetje van mij nu, leek mij futiel. Ik nam de tijd niet om me te verdiepen in de voorgelegde vragen, waarbij ik van de oordelen van anderen afhankelijk zou zijn omdat ik toch niet voldoende geïnformeerd was om een gefundeerd standpunt te betrekken. Zoiets kan mij niet behagen, en nog minder om me te wenden tot partijideologieën. Daar bleef het bij: de staat, dat zijn de anderen.

Extravagantie als staatsfundament

Niemand weet wat Zwitserland bij elkaar houdt. Het kleine gebied, dat over de Alpenkam kruipt, daar zich dan echter nauwelijks van durft te verwijderen en met de taaiheid van bergbewoners als een door gletschers ondersteunde klam tussen het Duitse en het Romeinse taalgebied fungeert, gaat door het leven met vier officiële talen en herbergt een opmerkelijk hoog aandeel buitenlanders, goed voor een kwart van de bevolking. Heel Europa stortte in elkaar voor de ogen van de Helvetiërs. Duitsland stortte in, de Balkan stortte in, Tsjechoslowakije stortte in, het Sovjetrijk stortte in, de Oekraïne stort in. Maar een vaste burcht is de Helvetische confederatie. Zwitserland deelt zich hoogstens een beetje op.
Om dat te volgen moet men al naar een loep grijpen: uit een deel van het kanton Bern ontstond in 1979 op 839 km² aan de Franse grens het kanton Jura. Sindsdien telt men 26 kantons. Maar niemand weet wat deze extravagantie als staatsfundament toch zo behaaglijk bij elkaar houdt. Is het de – relatief jonge- welstand? Is het de vrede, waarvan het zich zo goed en kwaad als het kon met zijn uitgerekte neutraliteitspolitiek wist te verzekeren?
Ik heb daarover zo mijn onspectaculaire these. Ligt het wellicht ook niet, in combinatie met een traditioneel gecultiveerde houding van bescheidenheid, aan een zekere desinteresse in anderen? Hier is geen cultuur van afgunst van kracht, waarmee men zich in samenlevingen die eerst lang door Oostenrijk-Hongarije werden overheerst en daarna door het socialistische broedervolk, altijd zo gaarne bezighoudt, net als bij de Duitse buren. De Zwitsers zwermden niet uit over de wereld om koloniën te vestigen, zulke lijken hebben zij niet in de kelder. Ze beschikten over anderssoortige trucs. Was het niet een soort collectieve onagressieve desinteresse in andere landsdelen dat ex negativo het samenleven mogelijk maakt?

Niet alleen de grote Europese waterscheiding loopt door het land, maar ook de spreekwoordelijke ‘Röstigraben’, het verschil in mentaliteit tussen de Duitssprekende en de Francofone bevolking, die vaak wordt weerspiegeld in politieke voorkeuren. Verschillende culturen komen nauw met elkaar in aanraking. En daar komt de praktijk van de directe democratie in het spel: men moet het zijn buren namelijk niet eeuwig verwijten dat hij iets beters heeft of doet. Men kan het ook bij zichzelf invoeren. Of hem met iets dat nog beter is proberen te overtroeven. Als men zich vereend, hoeft het geen droom te blijven. Het beste wacht men eerst af en laat de ander het proberen: mocht het zich dan bewijzen, kan men het ook zelf wagen. Dat is weliswaar niet erg opwindend, ook niet zo snel, weinig spontaan en ook niet bepaald avantgardistisch, maar ook met veel minder kans op miskleunen en daardoor aanmerkelijk minder riskant.

Deze op zijn minst theoretische mogelijkheid, die echter daadwerkelijk wordt gepraktiseerd, verwijdert de pieken van uitslaande emoties. Je hoeft de anderen niet zo te haten, als jij het jezelf beter kunt laten vergaan. Dan kan je hem op zijn van uitlaatgassen vrije plekje in de tuin laten zitten en vechten voor het recht dat ook voor jouw raam geen snelweg wordt gebouwd. In dit sterk federalistisch gevormde land, dat veel autonomie verleent aan kantons, deelstaten met eigen wetgeving en parlementen, is dat niet zo buitenissig. Weliswaar bereik je niet altijd wat je wilt. Maar tegelijkertijd weet je ook, dat onroerend goed met goede verbindingen doorgaans zijn waarde heeft (je verkoopt het en brengt je levensavond door in Toscane). Zo ben je in dit directdemocratische sprookje op de keper beschouwd mogelijkerwijs meer tevreden. En laat je de buren met rust. Zolang hij met zijn resultaten jouw idylle maar niet te sterk overschaduwt.

Bekend met frustraties

Zo zijn de eedgenoten sinds generaties niet alleen vertrouwd met de mogelijkheden, ja, met de noodzaak en de plicht hun levensomstandigheden en hun omgeving mede vorm te geven, maar hebben zij zelfs de opdracht daartoe. De kinderen krijgen het met de paplepel ingegoten, ‘Abstimmungssonntag’ is in hun jeugd een woord als ‘Sportferien’ of ‘Weihnachtsverkauf’. Men is bekend met de moeite die het kost iets zinvols door te zetten (eerst moet een initiatief worden gelanceerd, dan moet een verzoek worden ingediend, er moeten binnen een aangegeven periode mensen worden georganiseerd die handtekeningen ophalen, deze moeten op een korte termijn in een zekere hoeveelheid worden verzameld, en de uitvoering kan jaren op zich laten wachten, en dan nog kan het resultaat heel anders uitpakken dan gewenst…). Het is mogelijk iets voor elkaar te krijgen maar men vraagt zich vooraf af, of het al de moeite waard is. Terwijl het zoveel eenvoudiger is om op luide toon iets te eisen en te verwachten dat anderen het voor je opknappen! En niet in de laatste plaats is men ook met de frustraties bekend die afwijzing en een ten lange leste overeengekomen compromis met zich meebrengen.

Als men uit een wereld komt waar de mensen vergaand zijn beroofd van de optie hun levensweg en hun omgeving naar hun eigen wensen en verantwoordelijkheid vorm te geven, dan is het effect van de veronachtzaming, verwaarlozing en gedachteloos afwijzen van verantwoordelijkheid maar al te goed merkbaar. Zwitserland is niet verwaarloosd, integendeel, ze is bijna ten dode verzorgd. De bevolking voelt zich voor het land des te meer verantwoordelijk, naarmate ze het meer mede vormgegeven heeft en vormgeven kan.

Onspectaculair ongewoon

Zo’n ervaring brengt iets bedachtzaams met zich mee, iets onopgewondens, een zekere matigheid, maar ook tolerantie van frustratie en zelfcontrole. In 2012 hadden we hier in Zwitserland de gelegenheid te beslissen of het recht op zes weken vakantie voor alle werknemers moest worden verankerd in de Grondwet. Nu, u raadt het al: de mensen stemden ervoor dat ze niet meer vakantie gegarandeerd kregen. Men heeft hier geleerd niet iedere mogelijkheid om wensen te vervullen ook te benutten, omdat men ook voor de gevolgen aansprakelijk is. Dat is wat het directdemocratische Zwitserland onspectaculair ongewoon maakt.

Rechten en vrijheden genieten brengt onvermijdelijk verantwoordelijkheid met zich mee. En het collectief managen van verantwoordelijkheid, dat aan het slot iedereen een beetje tevreden is, dat ze elkaar niet de koppen inslaan (in Zwitserland liggen honderdduizenden wapens van het volksleger thuis in de kast opgeslagen!), dat is een hogere kunst. En een hogere kunst met alle lagen van de bevolking tot stand te brengen, dat is geen kinderspel. Daarvoor is een hoog ontwikkelde en ook goed onderhouden cultuur nodig.

Zou men dezelfde mogelijkheden van de directe democratie aanbieden aan een samenleving die in een verantwoordelijke omgang met vrijheden minder ervaring had, dan kwam er waarschijnlijk iets anders uit. Waarschijnlijk zou de grondtoon dan niet bepaald ‘stabiliteit’ zijn. Zoals het pijnlijk duidelijk is geworden dat het ten val brengen van een dictator niet automatisch leidt tot een bloeiende democratie. Ook directe democratie functioneert niet per se zinvol.

In Zwitserland hoort daar ook nog een soms tot in het absurde doorgevoerd federalisme bij, en de omgang die daarmee van oudsher is gemoeid. Dit alles wordt door een tot nu toe voldoende aantal mensen gehandhaafd, die zich generaties lang hebben bekwaamd om zich een op die verantwoordelijkheid toegesneden zelfbeheersing eigen te maken. Die gewoonte heeft, zoals alles, ook haar schaduwzijden, maar met maximale aanspraken komt men eenvoudigweg niet uit met de hier geboden hoeveelheid aan vrijheid en doet men geen recht aan de verantwoordelijkheid voor het algemeen belang. De brede middelmaat is de gedoodverfde winnaar bij breed gezaaide politieke vrijheid.

Heikel instrument

Daarbij is directe democratie een uiterst heikel instrument, dat ook gevaren in zich bergt. Niet zonder grond is er overal altijd weer angst om een volksreferendum te organiseren, en dat niet alleen binnen de ruimte van de tegenwoordige Europese Unie. Enerzijds zijn mensen nu eenmaal makkelijk in vervoering te brengen. Anderzijds moeten ook machthebbers in staat zijn om de geuite wil van het volk te accepteren en om te zetten in regels en beleid. Ze mogen zichzelf niet op een voetstuk plaatsen, ook niet wanneer de belangen die zij vertegenwoordigen mogelijk in het geding komen. Hun machtshonger en ijdelheden mogen niet uit de katrollen schieten. Wie kent bijvoorbeeld de naam van de Zwitserse Bondpresident? Komt u op zijn naam? Nee, hij is ook niet zo belangrijk.

Zo is het des te opvallender, zo niet verdacht, wanneer een Zwitserse politicus zichzelf nadrukkelijk in de kijker speelt. Christoph Blocher heeft zich in het mediatijdperk uitgerekend met deze ‘onzwitserse’ allure tot Zwitser par excellence weten te stileren en is zo geworden tot de invloedrijkste politicus van het land. Vergelijkbare patronen volgend als Le Pen in Frankrijk, Wilders in Nederland en tal van andere persoonlijkheden uit de rechterhoeken, heeft de nu 75-jarige ondernemer met toenemende vreemdelingvijandige posities de Schweizerische Volkspartei (SVP) tot de grootste stemmentrekker en drijvende kracht van de landspolitiek gemaakt.
Met zijn financiële bijdragen, populistische strategieën en zijn bereidheid zich als bekwame spreker tot de Opper-Kasper van zijn partij te maken, lukte het Blocher de partij hernieuwd te positioneren. In dit eerder koel bezonnen, voorzichtige land wist de SVP het algemene opinieklimaat op te hitsen en te emotionaliseren met demoniserende beschuldigingen aan het adres van ‘de buitenlanders’. De aldus opgewekte angsten werden uitgemolken en berekenend aangeboden aan het volk, aangelengd met iets bruins dat als Zwitserse kwaliteitschocolade werd gepresenteerd, omgeroerd met de pollepel der mythen. En het stemvolk dronk in groten getale.

Gekochte bekeerling

Christoph Blocher heeft zijn partij decennialang een gezicht gegeven. Tegenwoordig probeert de oorspronkelijk van de linkerzijde van het politieke spectrum afkomstige journalist Roger Köppel, hoofdredacteur van het weekblad Weltwoche, die sinds 2015 als parlementariër in de Nationale Raad zit, deze rol met het cynisme van de gekochte bekeerling over te nemen en zich eigen te maken.
In de SVP-keuken werd in 2006 begonnen met het bereiden van een initiatief dat in heel Europa voor beroering zorgde, te weten een voorstel om geen bouwvergunningen te verlenen voor minaretten. Niet dat er toentertijd in Zwitserland zoveel te doen was over de bouw van deze torens, maar met een jarenlang aangewakkerde discussie werd de stemming zodanig opgeklopt dat het volksinitiatief in 2009 uiteindelijk werd aangenomen. In de hele rechtse scene in binnen- en buitenland werd dat als een soort van keerpunt ervaren. Sindsdien speelde de tegen de EU gekante partij haar vreemdelingenvijandige troefkaart met groot succes uit. Alle drie voorstellen die de SVP in dit kader indiende werden aangenomen: in 2010 stemde Zwitserland in met het voorstel ‘Voor de uitwijzing van criminele buitenlanders’, en in 2014 tegen ‘massa-immigratie’, waardoor de toestroom van buitenlanders voortaan aan contingenten onderhevig moet worden gemaakt. Deze laatste beslissing kwam de verhouding tussen Bern en Brussel niet ten goede en is in tegenspraak met het vrije verkeer van personen waarmee Zwitserland als ondertekenaar van het verdrag van Schengen eerder wel had ingestemd.

Stemverhoudingen gewijzigd

Niet in de laatste plaats door toedoen van de SVP hebben de stemverhoudingen zich de laatste jaren sterk veranderd. Sinds de invoering van het initiatiefrecht in 1891, hebben de Zwitsers over honderden van volksinitiatieven moesten beslissen. Traditioneel werden deze bijna altijd verworpen. Het eerste succesvolle initiatief was in 1893 het antisemitisch geïnspireerde ritueel slachtverbod. Sindsdien werden van alle voorstellen slechts 21 ‘vom Souverän’ (de term voor het Zwitserse stemvolk) aangenomen. Honderden werden naar de prullenbak verwezen.
Opvallend is dat van de aangenomen voorstellen meer dan de helft afkomstig is uit de afgelopen 22 jaar. Zo stond het volk de afgelopen jaren telkens weer verbluft te kijken naar het stemresultaat. Toen in 2014 het zogeheten ‘Masseneinwanderungsinitiative’ met een uiterst krappe meerderheid van 50,3 procent ja-stemmen werd aangenomen en een bom legde onder de bilaterale verdragen met de EU, was het veelgehoorde commentaar dat dit resultaat waarschijnlijk verhinderd had kunnen worden bij een hogere opkomst. Het besef, dat dit alles beter niet had kunnen gebeuren, breidt zich nog altijd uit.

Het doorzettingsinitiatief

In 2010 werd het zogeheten Ausschaffungsinitiative (‘Voor de uitwijzing van criminele buitenlanders’) aangenomen. Daarop kwam het parlement in maart 2015 binnen de gestelde termijn met het wetsvoorstel om dit besluit in wetgeving om te zetten, een problematisch voorstel omdat het in tegenspraak was met zowel de Zwitserse Grondwet als het internationale volkerenrecht. Maar de soevereine ‘wil van het volk’ prevaleerde nu eenmaal boven alles. Aangaande dit wetsvoorstel had weer een referendum kunnen worden ingediend, maar niemand deed dat, ook niet de SVP. Die had heel andere plannen: al in 2012 had de partij namelijk weer een initiatief ingediend: het ‘Doorzettingsinitiatief (Durchsetzungsinitiative) waarover op 28 februari 2016 moest worden gestemd. Dit voorstel hield in het Ausschaffungsinitiative ‘door te zetten’ en met alle kracht op te treden tegen criminele buitenlanders – alsof de instituties van de Staat dit niet al deden (ze deden het wel). De SVP wekte de indruk de zaken nu ‘zelf in de hand’ te nemen.

De SVP sloeg geen acht op de procedures van de rechtsstaat en besloot de voorstellen van het parlement niet eens af te wachten. In plaats daarvan begon de partij al handtekeningen in te zamelen voor nog eens een aanscherping. Dat was een in dit theater nog niet eerder vertoonde daad van vermetele koenheid.
Achter de misleidende titel ‘Voor de doorzetting van de uitwijzing van criminele buitenlanders’ (het zogeheten ‘Doorzettingsinitiatief’) ging een poging schuil de Zwitserse rechtsstaat deels buitenspel te zetten, teneinde in bepaalde gevallen de wetgever uit te schakelen en de scheiding der machten te veronachtzamen. In dergelijke gevallen zouden de rechters er helemaal niet meer aan te pas komen, maar vervangen worden door een soort automatisme – zonder acht te slaan op individuele omstandigheden. Daarmee zou het proportionaliteitsbeginsel volstrekt in de wind worden geslagen en ook bagatelgevallen zouden onder de maatregel vallen.
In geval van aanname van dit initiatief zou het bijvoorbeeld mogelijk zijn, dat een in Zwitserland geboren buitenlander, die vanwege een geldstraf tot enkele dagen gevangenis was veroordeeld, het land zou worden uitgewezen. Zou het daarbij gaan om een ingezetene van de EU, zou Zwitserland daarmee handelen tegen de Europese Conventie van de Mensenrechten, het Schengen-verdrag voor vrij verkeer van personen en het Verenigde Naties Verdrag II. Een kwart van de Zwitserse bevolking zou voor de rechter tot tweede klas-burger zijn gedegradeerd – voor het oog van de wet waren niet allen meer gelijk.

‘Zwitsers stemmen over de hardste buitenlanderwet van Europa’: krantenkoppen als deze begonnen in de wereld rond te zingen. Met dank aan de directe democratie was Zwitserland, waar altijd een hoog geïnstitutionaliseerde bescherming van de minderheden had bestaan, bezig met de onttakeling van de fundamenten van zijn eigen democratische structuren. De SVP probeerde de xenofobe stroming van de ja-stemmers van de afgelopen jaren weer te mobiliseren en verder te surfen op de nieuwhelvetische golven.
Het zag er goed uit voor hen. In de herfst gaven enquêtes aan dat 66 procent van de ondervraagden zouden instemmen met het Doorzettingsinitiatief. Pogingen een grootschalig tegenoffensief te financieren faalden jammerlijk, economische verbanden hielden het geld liever in eigen zak, politici toonden zich na alle resultaten van de afgelopen jaren terughoudend.

Mijn eigen apolitieke zelfbeeld zette me de laatste jaren, waarin we in heel Europa een bedreigende radicalisering en een afbraak van de rechten beleven, natuurlijk steeds meer voor het blok. Hoewel ik als inwoonster en belasting betalende burger van dit land jarenlang gedeeltelijk buitengesloten was geweest van zijn democratische structuren, had ik toch ook van deze geprofiteerd. Zwitserland had mijn familie asiel verleend. We waren altijd keurig en binnen het kader van de wet behandeld. Bij alle SVP-voorstellen van de afgelopen jaren had ik mijzelf voorgehouden dat ik me nu dan toch eindelijk aan de tafel zou zetten om de stemformulieren in te vullen.
Ik had het niet gedaan. Maar nu was het uur gekomen. Op dit punt, waar in deze oase van het recht de reikwijdte van het gerecht op het punt stond te worden ingeperkt, was voor mij de grens bereikt en moest ik mijn traagheid en door de kinderjaren ingegeven weerstand zien te overwinnen.

Op het moment dat de gelijkheid voor de wet rücksichtslos dreigde te worden afgeschaft, begon ik in te zien dat ik in deze wereld een helaas zo zelden geboden, minuscule doch kolossale mogelijkheid had mijn stem daartegen te verheffen. Dat men met behulp van democratie en demagogie en manipulatie een democratische rechtsstaat kan afschaffen, dat weten we al.

Ik opende het pakket stembiljetten. Op deze zondag werd behalve voor het Doorzettingsintiatief nog over de volgende voorstellen gestemd: de volksinitiatieven ‘Voor het Huwelijk en Familie – tegen de huwelijksstraf’, ‘Geen speculatie met voedingsmiddelen!’, als ook ‘Verandering van de Bondswet inzake transitoverkeer in het Alpengebied (Sanering Gotthard-verkeerstunnel)’. Daarbij kwamen nog stemmingen van het Kanton Zürich inzake ‘Reductie Erfpacht’, ‘Stroomlijning van Beroeps- en Bezwaarprocedures’, ‘Opleidingsinitiatief’ en het ‘Loondumping-initiatief’. Voor elk onderdeel een separaat formulier.

Ik heb het stembiljet met de weinige letters die daarvoor nodig zijn, ingevuld en op tijd op de post gedaan.
32 jaar heeft het geduurd en er was die calculerende onmenselijkheid voor nodig die gericht is op het creëren van verhoudingen die begonnen te lijken op datgene wat ons in 1968 had bewogen om met een nieuwgeboren baby naar een ongewisse toekomst af te reizen – totdat ik mijn zelfbeeld als zwijgende outsider van me afwierp en mij zelf begon te tellen als onderdeel van het stemvolk van Zwitserland.

Een soeverein volk

Ik geef toe dat het tot een ‘volk’ behoren voor mij een twijfelachtige aangelegenheid is en dat de constructie van volkeren en naties in mijn ogen immer dubieuze materie is geweest. Dit volk echter werd ‘soeverein’ genoemd. Dat klinkt toch ergens goed, dat de soeverein niet een zwaar aanvechtbare eenling is, geen keizer of keizerin, geen koning of koningin, geen dictator of dictatorin. In plaats daarvan een hand gevormd door duizenden of miljoenen van vingers , die zich voor een periode van enkele jaren steken in een daarvoor geschikte pop die dienst kan doen als spreekbuis, onderhandelaar en acteur tegelijk, om de boze krokodil te verjagen en het huis te beschermen. En daarbij zijn stem gebruikt en geen ergere wapens.

Nog nooit vertoonde strijd

Maar niet alleen ik was geschrokken wakker geworden. In de laatste weken voor de stemming op 28 februari 2016 ontketende zich een strijd om de kiezersgunst zoals die nog nooit vertoond was in de Confoederatio Helvetica. Met posts, films, beelden, oproepen, campagnes, toneelstukken, etc. werden alle kanalen gemobiliseerd. Juristen, kunstenaars, politicologen, journalisten, vertegenwoordigers van kerken, verenigingen en organisaties van alle slag , prominenten en onbekende Zwitsers stonden op om hun stem te verheffen en hun visie kenbaar te maken dat deze ondermijning van de rechtsstaat diende te worden gestopt.Taxi’s reden de mensen gratis naar het stemlokaal. Met crowdfunding kon in korte tijd meer dan een miljoen Zwitserse franken worden ingezameld voor een poster- en foldercampagne die gewicht in de schaal legde. In de laatste dagen kon je je op de social media onmogelijk onttrekken aan de ontelbare oproepen en herinneringen toch vooral niet te vergeten te stemmen. Het was duidelijk, hier gebeurde iets.

Hier gebeurde iets. De directe democratie functioneerde. ‘Het volk’, dat de SVP zo graag ziet als de mensen die achter haar staan en het liefst gelijkstelt aan eenvoudige boeren aan de stamtafel, had zich niet in de war laten brengen door de gecompliceerde kwestie en was niet gevallen voor de diffuus makende retoriek. Aan het eind van de rit ging de discussie over structurele consequenties en het onmenselijke uitschakelen van de rechtsspraak. De verontwaardiging groeide: uiteindelijk zei 58,9 procent van het stemvolk nee tegen het Doorzettingsinitiatief. In enkele kantons lag de deelname aan de stemronde op meer dan 70 procent. Het land is geen stamtafel en zijn straten zijn niet allemaal boulevards. Op verheugende wijze kwam Zwitserland tijdens deze stemronde los van de verontrustende trends die spelen rond het kleine land.

Eind februari 2016 keek de wereld plotseling naar Helvetia, dat kleine rotsige vlekje middenin Europa waar je een vergrootglas nodig hebt om het te kunnen zien. Middenin een schijnbaar onhoudbaar naar rechts glijdend continent dat door vluchtelingen uit Syrië en andere oorlogsgebieden wordt overlopen heeft het zijn Kaspers soeverein teruggefloten. Maar dan nog kan men nu niet achterover leunen. De SVP staat al weer in de startblokken met nieuwe aanvallen op vrijheden, integratie en samenwerking. Ze zamelde al weer handtekeningen in voor een revisie van het asielrecht, voor het zogeheten ‘Selbstbestimmungsinitiative’ waarin nationaal recht moet prevaleren boven internationale verdragen (‘Zwitsers recht in plaats vreemde rechters’) en voor een boerka-verbod.

‘Opstand van de elite’

Roger Köppel, het nieuwe carrière-Kaspertje van de SVP, had zich voor het interview, toen het lot van het Doorzetttingsinitiatief al duidelijk werd, al voorbereid met een panklare quote. En zoals het een Kasper betaamt, grijnsde hij al vooraf breed om zijn eigen domme grap. Gevraagd naar zijn reactie op de nederlaag van de SVP, zo geheel in tegenspraak met het krampachtige idee dat het volk altijd achter zijn partij staat, verkondigde hij met dedain: ‘Dat is een opstand van de elite!’.
Wat voor een volk. Een volk dat voor 60 procent uit zijn elite bestaat!
‘Tri-tra-trallala!’

Katarina Holländer (Bratislava, 1964) is publiciste, kunsthistorica en curator. Ze was redacteur van het Zwitserse culturele tijdschrift ‘du’ en was verbonden aan de Neue Zürcher Zeitung. Als curator was ze o.m. verantwoordelijk voor de succesvolle tentoonstelling ‘Ein gewisses jüdisches etwas’, die op vele plekken in Zwitserland, Oostenrijk en Duitsland was te zien. Nu woont en werkt ze als zelfstandige publiciste in Winterthur.


Ruedi Widmer is politiek cartoonist bij onder meer dagblad de Tagesanzeiger (Taz) en weekblad WOZ in Zwitserland. Met zijn tekeningen leverde hij in 2016 een grote bijdrage aan de campagne tegen het xenofobische Doorzettingsinitiatief.

Republiek zoekt partij

‘Wat was de republiek mooi tijdens de monarchie’, was een gevleugeld gezegde tijdens de Franse revolutie. Het sentiment is ook zonder guillotines anno 2018 invoelbaar. Wie sommige republikeinen in Nederland gadeslaat, kan zelfs een zucht van verlichting niet onderdrukken dat het niet zo’n vaart loopt met die republiek. Het republicanisme schijnt een magnetische aantrekkingskracht uit te oefenen op gepatenteerde warhoofden en politieke delinquenten. Van de weeromstuit zou je bijna zin krijgen in koekhappen op Koningsdag. In diverse gemeenten wisten obscure groepjes onder republikeinse vlag door te dringen tot de kieslijsten. Niets van de publieke zaak is echter aan hen besteed. De politiek lijkt voor hen alleen interessant als uitlaatklep van hun getormenteerde ego’s. Er is gelukkig vooralsnog geen kiesdrempel waar deze electorale nanosplinters overheen lijken te komen, maar intussen bezorgen ze het republicanisme wel een vreselijk slechte naam. Waar blijft toch die Republikeinse Partij met een intelligent hervormingsprogramma? Er is in Nederland een partij voor de dieren, een partij voor de ouderen, een partij voor de moslims, een voor xenofoben, een voor ijdeltuiten en ego-maniakken, waarom dan in vredesnaam niet een partij voor de goedwillende republikein? Daar moet toch een hele stevige lading Kamerzetels in zitten. Of moet de republikein toch maar zijn vertrouwen leggen bij D66, zoals onze gewaardeerde medewerker Manuel Kneepkens in dit nummer betoogt? Kneepkens ontwaart een Tom Poes-achtige list in het voorstel van Thom de Graaf voor de gekozen burgemeester en stelt dat het de opmaat kan betekenen naar een gekozen staatshoofd. Zou het echt? De recente politicide van dezelfde partij op het eigen kroonjuweel van het raadgevende referendum deed weer het ergste vermoeden. Alexander Pechtold verzekerde zijn congres echter dat hij nog steeds gelooft in het referendum. Sterker nog, hij streeft naar een volwaardig, bindend referendum naar Zwitsers model! En laten de Zwitsers nu steeds meer bewijzen dat het referendum ook een wapen tégen populisme kan zijn. Nu nog een Grondwetswijziging die maakt dat zo’n bindend referendum dan ook mag gaan over het opdoeken van de monarchale staatsvorm en Nederland heeft helemaal geen Republikeinse Partij meer nodig. Zo’n partij zou in België al helemaal onbestaanbaar zijn, zo vertelt de gerenommeerde Belgische historica Els Witte in een interview met Adriaan Boiten. Wij richten in dit nummer sowieso veel blikken naar onze zuiderburen en hun ambivalente omgang met het koningschap. Vive la Belgique!

Tot slot nog een rechtzetting: in onze vorige editie kondigde ik hier de publicatie aan van bevindingen van het onderzoek naar de verborgen kosten van het koningshuis, dat de redactie van De Republikein uitvoerde in opdracht van het Republikeins Genootschap. Het RG liet echter weten de presentatie daarvan liever in eigen hand te houden, en wel op 24 april a.s. in Groningen, drie dagen voordat Willem IV neerstrijkt in de stad voor een wel erg geladen Koningsdag-viering. Dus dat houdt u nog van ons te goed.

 

René Zwaap is hoofdredacteur van De Republikein, tijdschrift voor de betrokken burger

De jonkvrouw en het referendum

Minister van Binnenlandse Zaken Kasja Ollongren pleegde politicide op het gedachtengoed van haar eigen partij door het raadgevend referendum af te schaffen. Tseard Zoethout over de regenteske reflex van de D66.

Tekst Tseard Zoethout

Je moet wel van goeden huize komen om juist datgene te willen afschaffen waaraan je partij haar bestaansrecht ontleent: meer democratie, onder meer via het raadgevend referendum. En Kasja Ollongren van D66, nu minister van Binnenlandse Zaken, komt van goeden huize: als afstammeling van een oud adellijk Fins geslacht mag ze de titel van jonkvrouw voeren. Niet dat dit heden ten dage iets uitmaakt. Het gaat om je politieke talent en dat heeft ze, als topambtenaar en rechterhand van ‘glad zeepje’ Mark Rutte (kritiek blijft maar van hem afglijden), toch wel bewezen?

Dat Ollongren zich tegenwoordig in allerlei bochten wringt om het kabinetsbeleid te verdedigen dat lijnrecht indruist tegen alles dat haar partij, historisch gezien, heeft bepleit, toont voor de zoveelste keer overtuigend aan dat we niet leven in een democratie maar in een kommacratie. Het Griekse woord komma komt overeen met ‘de partij’ of – nog beter –  ‘dat wat afgeslagen is’.

Jonkvrouw drs. Ollongren staat symbool voor de stem van een deel (komma), niet van het geheel (demos of volk). Een regent die dóór het volk is gekozen maar er niet vóór het volk is. De burger wordt immers het recht ontzegd om zich middels een referendum ergens voor of tegen uit te spreken, zonder tussenkomst van ‘de partij’. Dat een eerdere referenda – bijvoorbeeld over Oekraïne, uitgeschreven door alternatief rechts zoals FvD van Thierry Bidet en ranzige clubs als Geen Stijl – op debacles voor de kabinetten Rutte uitliepen is nog geen excuus om dit bij uitstek democratische middel af te schaffen.

Evenals de VS – waar op federaal niveau geen referendum bestaat – begint ons land steeds meer eng-nationalistische trekken te krijgen die op gespannen voet met basisdemocratische waarden staan. Van de leus van de Franse revolutie – vrijheid, gelijkheid en broederschap – is weinig over. En door het gebruik van ‘alternative facts’ (fantastische taalvondst maar wel volkomen irrationeel) wordt de wetenschap bijna ten grave gedragen.

Het doet denken aan de kritiek tijdens de Radicale Verlichting in onze Gouden Eeuw, tijdens het Eerste Stadhouderloze Tijdperk (1650 – 1672) toen de Zeven Verenigde Provinciën al over haar hoogtepunt heen waren. Kritiek van de broers De la Court, rijke lakenreders uit Leiden, die zich fel tegen de monarchie en voor de democratie uitspraken. Van de filosoof Spinoza, die betoogde dat alleen directe democratie tot de grootste welvaart leidde. En vooral van Franciscus van den Enden die, op basis van het primaat van de rede, alle mensen gelijk aan elkaar stelde, man aan vrouw, koloniaal aan slaaf! ‘Hoedt u voor de welsprekendheid van volksvertegenwoordigers, zij komen vooral voor hun eigen belangen op’, schreef hij al.

Toen werd ons land niet bestuurd door de meest capabelen, maar door regenten en hun vazallen, een tribale activiteit met nogal lachwekkende trekjes. In het Amsterdam van de 17de eeuw waren dat koopmanfamilies als De Bicker en De Graeff. In onze tijd zijn het types als Halbe Zijlstra, de superloyale VVD-politicus die in cowboy-verhalen en Russische samenzweringen gelooft (van Groot-Rusland en de ‘near abroad’ politiek in de jaren ’90 en later had hij blijkbaar nooit gehoord).

Kwalijker is dat zulke draaideurpolitici het altijd beter menen te weten en de referenda hebben afgeschaft (een rechtszaak daarover loopt nog). Nederland is daarmee het enige land in Europa geworden dat zoiets doet. Na de voormalige DDR in 1968. De enige kans die directe democratie rest, is het referendum op de sleepwet. Spreekt u allen op 21 maart uit: het is aan u om te bepalen of Nederland wel of niet tot een parlementaire dictatuur gaat uitgroeien.

Het verdriet van Groningen & Belgisch royalisme en republicanisme nader bezien

DE REPUBLIKEIN

JAARGANG 14, NR.1, MAART 2018

Het Verdriet van Groningen & Belgisch royalisme en republicanisme nader bezien

[divider height=”30″ style=”default” line=”default” themecolor=”1″]

INHOUD VAN DIT NUMMER

Ode aan Laurent, broer en bliksemafleider
Ricus van der Kwast

Belgische koning is bindmiddel. Interview met Els Witte
Adriaan Boiten

‘Sire, België is voor u verloren’: het Waterloo van Willem I 
René Zwaap

Het Hart van Duisternis van Leopold II 
Lodewijk Brunt

Gordon Bennett: de man die Stanley naar Leopold zond
Maurits van den Toorn

 

Verder:

De blik van Joep

Van de redactie: Republiek zoekt partij
René Zwaap

Van het republikeins front: knipkunstenaar Jos Deenen geeft Wilhelmus-les

Oranje boven, Groningen naar beneden
René Zwaap

Icoon van de vrijheid: Plakkaat van Verlatinghe
Anton van Hooff

De jonkvrouw en het referendum
Tseard Zoethout

Hans Hillen: Populisme exit met districtenstelsel
Gijs Korevaar

Het potjeslatijn van Thierry Baudet
Anton van Hooff

Sprookjesboek
Marcel van Roosmalen

Tom Poes en het Kroonjuweel
Manuel Kneepkens

Dichtende hermenlijnvlooien (aflevering 2)
Paul Damen

Voorpublicatie: Niets te kiezen, of: Hoe sterk is de republikeinse burgemeester?
Ries Roowaan

Boekrecensie: de biografieën van Marinus van der Goes van Naters en Max van der Stoel
Maurits van den Toorn

Boeksignalementen

Maurits van den Toorn

Van de voorzitter
Bart Gruson

Appeltjes van Oranje: Majesteitsschennis op zijn Gronings

Column Hans Maessen: het verdriet van Groningen

 

 

Abonnementen

Jaarabonnementen (4 nummers) TIJDELIJK van € 38,95 voor € 25,-

Studentenabonnement (4 nrs, tot 27 jaar) € 25,–

Losse nummers € 10,90

Aan een jaarabonnement in het buitenland zijn, naast de kosten voor het abonnement, ook verzendkosten verbonden. Neem hierover contact op met de abonnementenadministratie.

Adreswijzigingen dienen schriftelijk te worden doorgegeven, met vermelding van het oude en nieuwe adres en het nieuwe telefoonnummer. Opzeggingen dienen schriftelijk te worden doorgegeven, uiterlijk 6 weken voor de volgende betalingsdatum.

U kunt zich hier online aanmelden als abonnee.

 

Abonnementenadministratie

Virtùmedia
t.a.v. De Republikein
Postbus 595
3700 AN Zeist

E-mail: klantenservice@virtumedia.nl
Telefoon: 085-0407400.

 

Zelf een artikel schrijven?

Raadpleeg eerst de wenken voor auteurs op de site.

 

 

Angst voor referendum is angst voor democratie

In ruil voor een plekje op het regeringspluche nam D66 afscheid van het referendum. Na de deceptie van het Oekraïne-referendum is aan het progressieve spectrum een grote allergie ontstaan jegens het instrument van de volksraadpleging. Ten onrechte, meent Arjen Nijeboer van de NGO Meer Democratie. Nederland heeft niet een halfslachtig maar een compleet referendum nodig. 

Tekst Arjen Nijeboer

Het referendum houdt de gemoederen deze dagen flink bezig. Argumenten voor en tegen vliegen ons in de media om de oren. Wat daarbij meestal mist, is een fundamentele verantwoording van het referendum. Die luidt wat mij betreft ongeveer zo.

Democratie betekent letterlijk ‘volksheerschappij’. In een democratie wordt geen autoriteit erkend boven de verzamelde burgers; het volk is soeverein. Dat betekent noodzakelijk dat burgers onderling in politiek opzicht gelijk zijn. Wetten hebben autoriteit, niet omdat ze worden goedgekeurd door een vorst of één of andere elite, maar omdat degenen die de wetten moeten gehoorzamen – de burgers – deze wetten op één of andere manier hebben kunnen goedkeuren. Met andere woorden, wetten zijn legitiem omdat het vrije afspraken zijn tussen onderling gelijke burgers, de leden van de rechtsgemeenschap.

Het referendum als oervorm is het meest primaire mensenrecht. Stel, een groep mensen spoelt aan op een onbewoond eiland en besluit daar een nieuwe staat te stichten. De een zegt: laten we vertegenwoordigers kiezen die een grondwet opstellen. Een ander zegt: nee, laten we ze loten. Nummer drie is anarchist en wil helemaal geen staat. De vierde wil dat de professoren in het gezelschap alle besluiten nemen. De anderen zeggen eigenlijk niet zoveel. Hoe kunnen deze mensen komen tot een algemeen aanvaard besluitvormingssysteem? Dit kan alleen door alle voorstellen op een rij te zetten en er een referendum over te houden. Elke andere oplossing zou als een machtsgreep van een minderheid over een meerderheid worden ervaren. Pas uit zo’n referendum kan alle legitieme wetsvorming voortkomen, de hele rechtsstaat incluis.

Verdwenen zuilen

Als de burgers tevreden zijn met een zuiver vertegenwoordigend stelsel en geen behoefte hebben aan direct-democratische besluitvorming, dan is een systeem zonder referenda legitiem. Dat was in Nederland tot pakweg de jaren ’60 het geval. Maar sindsdien is onze samenleving ingrijpend veranderd. De zuilen zijn verdwenen en burgers hebben geen automatische binding meer met één partij. Ze zijn mondig en hoger opgeleid. Ze hebben meningen die dwars door alle partijen heenlopen. En sinds de jaren ’70 geven peilingen aan dat een ruime meerderheid bij gelegenheid direct-democratisch wil beslissen. Het referendum is volgens peilingen veruit het populairste instrument voor democratische vernieuwing , populairder dan bijvoorbeeld de gekozen burgemeester en premier of het districtenstelsel.

Een referendum is in feite een moderne vorm van volksvergadering waarbij de deelnemers niet langer fysiek bij elkaar komen. De voorafgaande discussies vinden niet centraal plaats, maar decentraal – via de media, op internet, in je vriendenkring, in het verenigingsleven.  Daarbij is het logisch om burgers in principe dezelfde bevoegdheden en mogelijkheden te geven als parlementariërs. Want de rechten van de volksvertegenwoordiging zijn afgeleid van die van de burgers, en worden via de verkiezingen tijdelijk aan de parlementariërs  ‘geleend’. Het parlement kan nooit meer besluitvormingsrechten hebben dan de bevolking.

Dat betekent dat referenda dus bindend moeten zijn en dat er geen uitgezonderde onderwerpen zijn.  Burgers moeten niet alleen parlementaire wetten kunnen blokkeren, maar ook zelf voorstellen op de agenda kunnen zetten via het volksinitiatief. Ook moeten er, net als bij verkiezingen, geen minimale opkomstdrempels gelden. Opkomstdrempels miskennen het mandateringsbeginsel, want zowel bij verkiezingen als bij referenda geven de niet-stemmers de facto een mandaat aan de wel-stemmers om het besluit te nemen c.q. de volksvertegenwoordiging aan te wijzen. Anders zouden de niet-stemmers door hun niet-deelname elke democratische besluitvorming onmogelijk kunnen maken. Denk aan de boycotacties die in vele landen worden georganiseerd in referendumsystemen met opkomstdrempels.

Weerstand

Na het Oekraïne-referendum van april 2016 is de weerstand tegen directe democratie onder met name de progressieve, spraakmakende elites toegenomen. Er zijn talrijke opiniestukken en commentaren verschenen met allerlei argumenten tegen het referendum. Allereerst de tegenwerping dat een onderwerp als het Oekraïne-verdrag te complex is voor de meeste mensen. Maar over welk onderwerp ook een referendum wordt gehouden, tegenstanders roepen altijd dat het onderwerp te complex is en dat burgers de ter stemming gebrachte voorstellen meestal niet gelezen hebben. Ze laten weg dat politici dat meestal ook niet doen. Een boegbeeld in de ja-campagne voor het Oekraïne-verdrag, Alexander Pechtold,  verklaarde voorstander te zijn zonder het Oekraïne-verdrag te hebben gelezen.

Politici gebruiken net als burgers ‘information shortcuts’: ze varen op het oordeel van (fractie)specialisten en halen hun informatie uit de media, uit stemadviezen van experts en maatschappelijke organisaties, en andere secundaire bronnen. Politici beoordelen wetten en verdragen op hoofdzaken. Precies hetzelfde geldt voor de meeste burgers.  Een politieke keuze is geen wiskunde, maar een keuze die wortelt in ideeën en gevoelens over wat gewenst, rechtvaardig en realistisch is. Op dat vlak zijn politici net gewone mensen.

Bovendien zouden de meeste vragen niet met  ‘ja’ of ‘nee’ te beantwoorden zijn. Maar politici stemmen uiteindelijk ook  voor of tegen een wet of besluit. Het enige verschil is dat zij soms – lang niet altijd – voor de stemming nog amendementen kunnen indienen. En dit geldt alleen voor de Tweede Kamer, want de Eerste Kamer die de eindbeslissing omtrent wetten en verdragen neemt, heeft – officieel althans – geen recht van amendement. Bij verdragen is het alleen nog tekenen bij het kruisje.

‘Linking’

Dan de tegenwerping dat bij referenda meestal ‘linking’ optreedt, vermenging van de voorliggende politieke vraag met andere afwegingen. Referenda zouden op die manier niet over het eigenlijke onderwerp gaan. In werkelijkheid vindt die vermenging juist plaats binnen het zuiver vertegenwoordigende systeem. Bij verkiezingen buitelen alle mogelijke standpunten over alle mogelijke onderwerpen chaotisch door elkaar heen, verkiezingsdebatten springen van de hak op de tak, en vier jaar lang deelname aan de ‘publieke discussie’ moet voor burgers leiden tot één ‘keuze’, een soort dierlijke kreet à la ‘Voor de rooien!’ of ‘Tegen de roomsen!’ Bij een referendum is daarentegen in principe een veel zakelijker publiek debat mogelijk dan bij verkiezingen, juist omdat één onderwerp centraal staat. In het referendumland bij uitstek, Zwitserland, is linking bij referenda een onbekend verschijnsel, juist omdat burgers steeds opnieuw bindende referenda kunnen aanvragen over alle mogelijke onderwerpen, en via het volksinitiatief  ook steeds zelf eigen voorstellen aan een referendum kunnen onderwerpen. Wie zich dus zorgen maakt over linking, zou de burgers meer directe democratie moeten bieden in plaats van minder.

Kleine minderheid

Critici stellen verder dat bij een referendum vaak een kleine minderheid beslist, omdat 51 procent van 30 procent van de kiezers (namelijk de opkomstdrempel die momenteel geldt) al de doorslag kan geven. Pardon? In een zuiver vertegenwoordigend bestel kan één enkele persoon de doorslag geven, omdat slechts 225 mensen (de leden van de Tweede en Eerste Kamer, samen 0,00002 procent van de kiesgerechtigden) beslissen. In feite is het nog extremer, omdat in werkelijkheid slechts een handjevol partijleiders en hun getrouwen beslissen: volgens onderzoek van weblog Sargasso ligt de fractiediscipline in de Tweede Kamer bij stemmingen op welgeteld 99,998 procent. In Noord-Korea halen ze dat niet.  Daarbij maken dezelfde critici nooit opmerkingen over verkiezingen met lage opkomsten. Als de opkomstdrempel van 30 procent in de huidige referendumwet ook voor verkiezingen zou gelden, dan hadden de Europarlementsverkiezingen van 1999 in Nederland wegens de opkomst van 29,9 procent ongeldig moeten worden verklaard. Hierbij installeerde een kleine minderheid van de kiezers een wederom kleinere parlementsmeerderheid dat vervolgens 5 jaar carte blanche krijgt om alle mogelijk beslissingen te nemen, ook op onderwerpen die tijdens de verkiezingen helemaal niet speelden.

We hebben nu twee nationale referenda (nou ja, het eerste was eigenlijk een plebisciet: een referendum van bovenaf) gehad over Europese verdragen. Het argument dat zo’n referendum ervoor zorgt dat Nederland in z’n eentje een verdrag voor heel Europa kan blokkeren, is al even onzinnig. In werkelijkheid is dit namelijk geen gevolg van het referendum, maar van de verdragsstructuur van de Europese Unie, die aan elke lidstaat een vetorecht geeft. Het is evengoed mogelijk dat het parlement van Malta het Oekraïne-verdrag blokkeert terwijl de Maltese bevolking voor het verdrag is, maar zich niet kan uitspreken omdat een referendum niet mogelijk is.

Argumenten tegen referenda zijn meestal argumenten tegen democratie als zodanig. Niet voor niets zijn dezelfde stromingen die destijds tegen de introductie van het algemeen kiesrecht waren – de liberalen en christen-democraten – nu ook tegen referenda. Het zijn nu vooral progressievelingen die zich in de media zuur en sceptisch uitspreken over referenda. Dat heeft mijns inziens vooral te maken dat het huidige politieke klimaat rechtser is dan 20 jaar geleden. Maar dat zou niet moeten. Ze zijn toch ook niet tegen verkiezingen, alleen omdat er partijen winnen die hen niet aanstaan?

Bananenrepubliek

De Nederlandse regering wil het halve referendum wat we hebben, afschaffen. Daarmee draait ze de klok in democratisch opzicht decennia terug. De huidige referendumwet gaat terug op het advies van de Commissie-Biesheuvel, die in 1985 positief adviseerde over de invoering van het correctieve referendum (en overigens ook het volksinitiatief). En er is sprake van recidive: eerder (van begin 2002 tot eind 2004) hadden we ook een referendumwet die een niet-bindend correctief referendum mogelijk maakte, maar een Kamermeerderheid ging akkoord met het afvoeren daarvan (o.a. omdat notabene de LPF daarmee akkoord ging). Nederland is daarmee, voor zover mij bekend, naast de voormalige DDR het enige land dat het referendum afschafte na het eenmaal te hebben ingevoerd. We hebben dus al twee keer een referendumwet gehad en twee keer werd c.q. wordt deze door een latere parlementsmeerderheid weer afgevoerd. Nederland gaat daarmee steeds meer op een bananenrepubliek lijken, waar gewone Nederlanders heen en weer worden gepushed door elites die niet weten wat ze willen.

Historische terugvallen naar eenmaal overwonnen toestanden zijn Nederland niet vreemd. We waren ooit één van de eerste republieken ter wereld, en zijn later toch weer teruggevallen – nota bene via interventie van buitenlandse mogendheden – naar een monarchie. En sprekend over het republikanisme valt nog iets op. Er zijn wereldwijd twee staten waar echte directe democratie (hoewel altijd vatbaar voor verbetering) bestaat: Zwitserland en de helft van alle Amerikaanse deelstaten. In Zwitserland hebben ze al vroeg met de adel afgerekend en de VS hebben nooit adel gekend. De VS en Zwitserland zijn ook zo’n beetje de meest republikeinse staten ter wereld. Dat is mijns inziens niet toevallig. In monarchieën leren mensen om met de handen gevouwen omhoog te kijken en zich als lakeien te gedragen zodra rijken en machtigen zich in hun nabijheid bevinden. Daarom zijn republikanisme en directe democratie twee handen op één buik.

Arjen Nijeboer is campagnemanager bij Meer Democratie, de beweging voor fundamentele verdieping van de democratie. Hij is ook bestuurslid bij Democracy International, de internationale coalitie van organisaties voor democratische verdieping. Met Jos Verhulst schreef hij Directe democratie: feiten, argumenten en ervaringen omtrent het referendum, dat in 10 talen verscheen. Meer Democratie voert de komende tijd campagne om de nationale referendumwet te redden. Zie www.meerdemocratie.nl

Oranje in de letteren

/

DE REPUBLIKEIN

JAARGANG 13, NR.4, DECEMBER 2017

THEMA: Oranje in de letteren

[divider height=”30″ style=”default” line=”default” themecolor=”1″]

INHOUD VAN DIT NUMMER

Koning Felipe VI contra Catalonië – Republiek in aanbouw…. excuses voor de overlast
Bart Gruson

Hermelijnvlooien in poëzie, deel I – Gladstrijkers, jaknikkers en hielenlikkers
Paul Damen

Maharaja’s, nawabs en nizams – Praalhanzen en pronkjonkers
Lodewijk Brunt

 

Verder:

De blik van Joep

Van de redactie: Schaamteloos cashen
René Zwaap

Van het republikeins front: Een Grondwet met gebreken
Anton van Hooff

Belastingdeal koning bevat constitutionele springstof (gratis)
René Zwaap

Angst voor referendum is angst voor democratie
Arjen Nijeboer

Een enigszins absurde avond: feestgedruis rond vertaling van Spengler
Merijn Oudenampsen

Seks, literatuur en Oranje
Daphne Meijer

 ‘De Oranjes wanen zich onaantastbaar’. Tomas Ross over zijn fascinatie voor het koningshuis
Gijs Korevaar

Ontbijt royale – Een republikeinse zomerklucht
Peter Schoenmaker

Boekrecensie: Spaanse koning oppermachtig in Dan Brown’s occulte wereld
Gijs Korevaar

De Koning-Historicus
Manuel Kneepkens

De Boekverkoopster – hoofdstuk uit het boek ‘Spuwen in de Koninginnensoep’
Zet van Wander

Leiden in last – Een Oranje herinnering / Sinterclaus-avond (1965)
Manuel Kneepkens

Tirannendoding als burgerplicht
Anton van Hooff

Boekrecensie: Zwarte bladzijden met tinten oranje
Maurits van den Toorn

Boekrecensie: De moeder aller republieken: Geschiedenis van de Verenigde Staten
Maurits van den Toorn

Appeltjes van Oranje: Verloren in de sneeuw (Gevolgd door kort verhaal ‘De Daad’)
Serge van Duijnhoven

Column Hans Maessen: Youp

 

 

Abonnementen

Jaarabonnementen (4 nummers) TIJDELIJK van € 38,95 voor € 25,-

Studentenabonnement (4 nrs, tot 27 jaar) € 25,–

Losse nummers € 10,90

Aan een jaarabonnement in het buitenland zijn, naast de kosten voor het abonnement, ook verzendkosten verbonden. Neem hierover contact op met de abonnementenadministratie.

Adreswijzigingen dienen schriftelijk te worden doorgegeven, met vermelding van het oude en nieuwe adres en het nieuwe telefoonnummer. Opzeggingen dienen schriftelijk te worden doorgegeven, uiterlijk 6 weken voor de volgende betalingsdatum.

U kunt zich hier online aanmelden als abonnee.

 

Abonnementenadministratie

Virtùmedia
t.a.v. De Republikein
Postbus 595
3700 AN Zeist

E-mail: klantenservice@virtumedia.nl
Telefoon: 085-0407400.

 

Zelf een artikel schrijven?

Raadpleeg eerst de wenken voor auteurs op de site.

 

 

Goethe, Willem III en de faustiaanse schepping van het private geld

 

In Nederland kwam de Ons Geld-beweging ondanks meer dan 100.000 handtekeningen tot nu toe niet verder dan de belofte van een onderzoek door de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. In Zwitserland heeft het zielsverwante Vollgeld-initatief een bindend referendum afgedwongen. Het voorstel is commerciële banken te verbieden om giraal geld te scheppen. Dat is een probaat middel ter voorkoming van schade door gedwongen economische groei, betoogt filosoof Walter Lüssi met een beroep op het werk van Goethe.

Tekst Walter Lüssi

Rond 1800 heerste onder Duitse dichters en denkers een zeldzaam apocalyptische stemming, een heilsverwachting tegen de achtergrond van de hoop en de teleurstelling die de Franse revolutie met zich mee had gebracht. De verwachting was dat de ware heerser van de wereld zich zou openbaren, en dat ook nog eens op korte termijn, zoals ten tijde van Paulus, toen op grond van de Visioenen van Johannes werd geloofd dat de wederkomst van Christus aanstaande was, en dat binnen zeer afzienbare tijd. Ten aanzien van de revolutie kon vrijwel iedereen zich vinden in de afwijzing van de terreur waartoe deze in eerste instantie had geleid. Niettemin werd het uitroepen van de vrijheid en gelijkheid in Duitsland als een grote prestatie verwelkomd. Die moest nu alleen nog even worden verwezenlijkt.

Absolute geest van Hegel

Terwijl in Frankrijk de heerschappij van Napoleon volgde, zocht men in Duitsland naar de absolute waarheid langs filosofische, neoreligieuze en kunstzinnige wegen, die snel ook in het conservatieve tegendeel van de revolutie uitmondden. Toppunt daarbij was wel Hegel’s leer van de absolute geest, vanaf welke hoogte hij de door Jena rijdende Empereur met imponererende minzaamheid (‘Daar paradeert de wereldgeest te paard!’) kon gadeslaan vanuit zijn raamkozijn. Het oneindig geciteerde en gevarieerde motto luidde: ‘Es ist an der Zeit!’. Het was ontleend aan het ‘Sprookje’waarmee Goethe zijn ‘Unterhaltungen deutscher Ausgewanderter’ had afgesloten. Dat Sprookje was bedoeld als stof tot nadenken en om een echt gesprek mogelijk te maken onder de Duitsers die wegens de Franse verovering van Mainz hadden moeten vluchten. Over de beoordeling van die gebeurtenissen werd indertijd heftig gestreden. Het Sprookje, geschreven in 1795, werd terecht veel geloofd vanwege het poëtische gehalte, de onbeteugelde fantasie en de pure muzikaliteit, maar ook in de context van de revolutie en de daaraan verbonden scheiding der geesten had het zeker zeggingskracht. Goethe fantaseert hier over de goede koning, voor wiens heerschappij het ‘de hoogste tijd’ was, en wel zodanig, dat zelfs de meest overtuigde revolutionair de heerschappij van het volk daartegen moest inruilen – ware het sprookje tenminste geen sprookje.

Het betoverend ingehouden geschreven sprookje, aangenaam te lezen, verhaalt van een tijd waarin het er eindelijk van is gekomen dat tegengestelde krachten tot een vruchtbare samenwerking komen. In een onderaardse kerker hebben drie koningen op hun tijd gewacht. De drie koningen hebben een vierde kracht gemeenschappelijk, die niet meeregeert, maar hen wel vormt: de liefde. De gouden koning, de wijsheid, toont zijn wezen in een korte dialoog, waarin het licht waardevoller dan goud blijkt en het gesprek belangrijker dan het licht. De zilveren koning, die zicht is genaamd, kan gezien worden als de regentenklasse, de zichtbare, verlichte regering, waarbij ook datgene meespeelt wat men tegenwoordig als transparantie aanduidt.

De derde koning, van ijzer, is het geweld. Mag een goede staat zich beschermen? In het Sprookje wordt die vraag met een volmondig ‘ja’ beantwoord. De ware heerser bestaat zo uit een dynamische eenheid van de drie koningen en de liefde die hen vormt.

Onderlinge tegengesteldheid

Zoals de drie koningen in hun wederzijdse samenhang worden geschilderd, lijkt hun evidente onderlinge tegengesteldheid van wezenlijk belang, ook wanneer zij uiteindelijk in de nieuwe koning zijn verenigd. Van iedere macht moet duidelijk zijn, wie zij is, en ook wanneer zij allemaal door liefde worden gevoed, mogen hun grenzen niet in elkaar verlopen. Die tot mislukking gedoemde, veelkoppige koning, zo zou ik willen stellen, was het Franse volk, wier revolutionaire heerschappij ondanks haar edele bestanddelen schipbreuk zou leiden. Een ordelijke heerschappij van het volk, waarmee hij zou instemmen, hield Goethe niet voor mogelijk.

Vele van zijn tijdgenoten wensten geen genoegen te nemen met een sprookje. Men wilde realiteit – al was het maar een geestelijke. Er was sprake van het ‘naderende Rijk Gods’ en van de ‘onzichtbare kerk’. Het ging om een doel in de geschiedenis, om een ontknoping in vrijheid en gelijkheid – ook al was het maar alleen op het geestelijke plan. Grof gezegd won hier een denkrichting in de apocalyptische traditie aan kracht, welke de geschiedenis beschouwt als een proces met een doel. (Dat is ook nu het heersende denken, waarbij het doel zich echter heeft getransformeerd in een telkens terugwijkende horizon van mogelijk redding brengende stappen voorwaarts).

Ook in dit opzicht ging Goethe zijn eigen weg. Weliswaar vergeleek hij zijn Sprookje eens met de Openbaringen van Johannes en gaat het daarin om het verschijnen van de Heer, maar het blijft een sprookje, dat zich niet sterker kon onderscheiden van de pedant gechoreografeerde orgie van woede van de bijbelse Apocalyps. Aan het einde staat daar dan eindelijk gebouwde brug, die in beide richtingen naar volle tevredenheid wordt benut door reizigers en handelaars.

Goethe’s vrijmetselaarsroman

Met ‘Wilhelm Meisters Wanderjahren’ stelt Goethe zijn lezer voor de nodige raadsels. Zoekt men naar zijn eigen positie, dan moet men het geheel overzien, waartoe ook de ingevlochten novellen behoren, met welke hij aanknoopt bij Italiaanse en Franse vertellers. Het zijn kunstige, goed te begrijpen, spannende stukken. Maar dat maakt het niet makkelijker de roman als geheel te begrijpen – tenzij men zich bedenkt, dat het in al deze novellen gaat om de persoonlijke verwarring van de protagonisten. In de roman (eigenlijk een raamvertelling voor de novellen) lijken de protagonisten zeker van hun zaak, maar het is de tijd die in de war is. De roman bevat absoluut geen restauratieve elementen, politiek noch religieus. Dat er iets nieuws op til is, en dat de economisch-technologische ontwikkeling daarbij een rol speelt, wordt als een voldongen feit waargenomen. Goethe beschrijft een geheimzinnige, zichzelf besturende bond, die doet denken aan de verenigingen van de vrijmetselaars. Deze bond beroept zich op ethische klaarheid en praktische deugd, over zijn leden voert hij een tegelijk losse en preciese regie, en hij stelt zich ten doel alle mensen te helpen bij hun lotsbestemming om los te komen van de traditionele verbanden. Raadselachtig blijven de hoofdthema’s van de bond: afstand doen en op pad gaan. In het bijzonder betreft het hier de emigratie naar Amerika, waar van de grond af een nieuwe, betere wereld moet worden opgebouwd. Hier scheiden de geesten zich. Een stem tegen de uittocht argumenteert, liever in het land van een cultuur van onschatbare waarde een paar vervelende hindernissen te dulden, ‘dan dat ik met de Irokezen moet vechten, om hen te verdrijven, of hen met contracten te bedriegen, teneinde hun uit hun moerassen te verdringen, waar men door de muggen ten dode worden gepijnigd’.

Daar lijkt arrogantie te prevaleren boven overwegingen op grond van de rechten van de oorspronkelijke inwoners, hoewel die tenminste wel worden genoemd. In andere gevallen fantaseren de reislustigen over een leeg land, dat slechts wacht op hoogstaande kolonisten. Zo raken de helderste idealen in tegenspraak met elkaar. Lange redevoeringen van leidende persoonlijkheden mogen niet verhinderen dat grond voor twijfel blijft bestaan. Daar tegenover staan dan weer een met veel gezang beleden eenheid en een grote bereidheid zich te onderwerpen aan de aanvoerders.

Industrialisatie

Aan de hand van de ondergaande plaatselijke nijverheid (aan de Zürichsee) wordt het probleem van het opkomende ‘Machine- en Fabriekswezen’ beschreven. Dat gebeurt documentair nauwgezet, tot in detail worden de apparaten en arbeidsmethoden beschreven die in die lokale industrie werden ingezet, maar hier ontbreekt toch de schildering van de ellende die toentertijd wijdverbreid was in de Zwitserse bergdalen. Wellicht werd dat ingegeven door de nieuwe vrijheid, die allen in staat zou moeten stellen, zich te voegen bij de opkomende krachten en het eigen potentieel aan te spreken? Dat is lang niet alles, wat hier donker en vol tegenspraak is. Dat heeft Goethe niet willen verheimelijken, integendeel.

Voor de aangebroken tijd muntte Goethe een nieuw begrip: wat nu nodig was, was een ‘wereldse vroomheid’ als aanvulling op de traditionele ‘huiselijke vroomheid’. Daarmee werd gezegd, dat juist handelen in kleine kring niet meer volstaat, aangezien het gezamenlijke kader gebroken is: ‘…we moeten komen tot een begrip van een wereldse vroomheid, onze redelijke menselijke overtuigingen in een praktisch verband op de weidse verte richten en…de gehele mensheid meenemen’. Maar op die manier, zoals de historische ontwikkelingen zelfs voor de enorme horizon van Goethe verwarrend waren, moet ook een op hen toegesneden wereldse vroomheid gecompliceerd en twijfelachtig blijven. Misschien kwam hier voor het eerst iets in het zicht van een economische ethiek buiten een religieuze context. Deze was noodzakelijk geworden – maar wat was precies haar programma?

In David Graebers opzienbare boek ‘Schuld: de eerste 5000 jaar’ (2012) luidt de titel van het laatste hoofdstuk: ‘1971 – de start van iets dat nog niet kan worden bepaald’. Met 1971 doelt Graeber op het loslaten van de gouden standaard en van het systeem van Bretton-Woods, dat jaar door het toedoen van de regering-Nixon in de Verenigde Staten. Voor Goethe, zo zou je kunnen zeggen, gold datzelfde voor 1815, het einde van Napoleons regering.

Willem III en de Bank of England

In Faust II snijdt Goethe het thema geld aan. Het door Mephisto gecreëerde papiergeld, gedekt door nog te winnen bodemschatten, doet direct herinneren aan de wissels van de Franse revolutie, die gedekt heetten te zijn door het te onteigenen bezit van de kerk en die al snel inflatoir bleken te zijn. Ook kan worden gedacht aan John Laws gebarsten zeepbel van 1720 met speculatie in landerijen aan de Mississippi en de gelijktijdige Zuidzee-zeepbel in Engeland, ter onderstreping van het bedenkelijke karakter van dergelijke experimenten. Dat waren echter alleen maar de bekendste voorbeelden. In Londen was een aandelenkoorts uitgebroken, die leidde tot de oprichting van talrijke maatschappijen die een kort leven beschoren waren. Zoals Graeber beschrijft, werden ook aandelen van maatschappijen gekocht, wier doel nog geheim werd gehouden. De in 1694 opgerichte Bank of England was echter zoals bekend uiterst succesvol en bestaat, na een veelbewogen geschiedenis, nog altijd. In samenhang met de vraag voor wat voor soort leiderschap rond 1800 de tijd was gekomen, verdient de Bank of England zeker vermelding. Haar bestaan berustte oorspronkelijk louter op een koninklijke schuld als garantiestelling. In ruil voor een lening van 1,2 miljoen pond schonk de Britse koning Willem III (tegelijkertijd Oranje-stadhouder van de Nederlandse Republiek) de bank het privilege om papiergeld te drukken. De biljetten droegen zijn handtekening en alsof dat nog niet volstond werd er ook een door de koning verschuldigde rente van 8 procent overeengekomen. De schuld van de koning maakte dit papiergeld niet degelijker als het ongewonnen goud de biljetten van Mephisto. In beide gevallen verleende de handtekening de biljetten het gewicht van een wettelijk betaalmiddel. Het succes van de Bank of England, in tegenstelling tot al die mislukte experimenten op de financiële markten en beurzen in de 18e eeuw, is niet te danken aan een bijzondere economische grondslag, maar aan gelukkige omstandigheden en een slimme bedrijfsleiding. De geldschepping zelf is in Faust II het evenbeeld van de 100 jaar eerdere stichting van de Bank of England (behalve dat de keizer in het drama niet ook nog eens 8 procent rente over zijn schulden hoeft te betalen). De stichting van de Bank of England werd de grondslag voor de verdere ontwikkeling van de Engelse economie, in het bijzonder het kolonialisme.

Toen in 1763 met de ‘Vrede van Parijs’ de Britse koloniale suprematie werd bezegeld, speelde de bank daarbij een doorslaggevende rol. Door haar werd het mogelijk enorme hoeveelheden geld als krediet beschikbaar te stellen. De kolonisatie (net als later de Industrialisatie), was aangewezen op zulke kredieten. Hier wordt inzichtelijk hoe papiergeld, schulden, kolonisatie en (koloniale) oorlogen met elkaar samenhingen. De koloniale machthebbers hadden niets te maken met mensen- of burgerrechten. In het koloniale bedrijf ging het niet alleen om specerijen en textiel, maar ook om wapens en slaven. Zonder in het verlichte Europa op noemenswaardige tegenstand te stuiten, werd de misdaad van het kolonialisme tot de alom geaccepteerde hoofdader van de economische ontwikkeling. Haar belangrijkste organisatievorm werd de wereldomspannende aandelenmaatschappij. Hier zijn de crediteuren de eigenaar, en zij hebben de macht en het recht de onderneming als enkel doel voor te schrijven om winst te maken.

Er is niets tegen winst – maar die zou aan de zijde van de middelen moeten staan, niet aan de zijde van het doel! Dat deze economie niet het leven diende, maar de winst, was natuurlijk niet nieuw. Maar het papiergeld bracht nieuwe maatstaven voor de omvang en het tempo van de ontwikkeling. Onder het primaat van de winst als doel werden hele landen met inbegrip van hun inwoners privébezit van Europese aandelenmaatschappijen. Tegenwoordig ziet men wat daar gebeurde als een misdaad tegen de menselijkheid. Desondanks is de huidige globalisering het perfecte kolonialisme, hoe discreet ook deze omspringt met zijn macht. Daarvan getuigen talrijke rapporten van daartoe geëigende NGO’s, zoals bijvoorbeeld het Grondstoffenboek van Public Eye (ook wel bekend als de Verklaring van Bern).

Het voorrecht geld te scheppen tegen een rente van 8 procent in ruil voor een lening: hoe kwam een koning ertoe, in te stemmen met zo’n op het eerste oog onvoordelige handel? Dat had bij Willem III enerzijds te maken met acute geldnood en de zorg om de stabiliteit van zijn heerschappij. (Dat wil zeggen: hij moest zijn vloot renoveren en oorlog voeren). Anderzijds speelde een rol dat de financiële experts (net zoals vandaag) beschikten over een bijzondere Nimbus. In Faust II beperkte de eigenlijke magie zich tot de rasse vermenigvuldiging van de geldbiljetten met inbegrip van de keizerlijke handtekening door Mephisto. De rest was als zakelijke methode al lang bekend.

In 1694 was dat idee nog nieuw. Het slaan van gouden munten had traditie, maar daar was goud voor nodig; voor papiergeld waren vaklieden met een magische uitstraling vereist. Dat Willem III instemde met zo’n oplichterij kan aan de hand daarvan worden verklaard. Maar in een legitieme democratie, waarin het mogelijk is het functioneren van de Nationale Bank wettelijk te regelen, is er geen rechtvaardiging voor aan te voeren dat het publieke stelsel is gekoppeld aan het winstbejag van de geldschepping en de belastingbetaler voor de zegekar van de bankwinsten wordt gespannen.

Faust II en het geld

Volgens Ulrich Gaier was het de Franse koning Karel VI die model stond voor de keizer in Faust II. Deze Karel was een zwakke koning, die in 1394 tijdens een gemaskerd bal aan de vooravond van zijn huwelijk een brandongeval beleefde waarbij vier van de genodigden het leven lieten. Kort daarop moest hij de koninklijke waardigheid wegens gebleken ongeschiktheid opgeven. In de context van de geldschepping had Karel VI niet zoveel te betekenen gehad. Goethe gebruikte het gegeven van de brand tijdens het bal masqué en plantte de schepping van het papiergeld driehonderd jaar naar voren. Historische nauwkeurigheid was hem op dit punt niet belangrijk. Als oorzaak daarvan zie ik, dat Goethe de economische handel en wandel weliswaar met zorg waarnam, maar zich ervan bewust was dat hij de ontwikkelingen – ondanks aandachtige lectuur van economische verhandelingen – niet helemaal kon overzien. Dat wordt ook bevestigd in de beroemde ‘Betrachtung im Sinne der Wanderer’ , waar tegenover de met papiergeld en schulden gemoeide veranderingen alleen wenselijke individuele karaktereigenschappen worden ingebracht. En in Faust II blijft de papiergeldschepping beperkt tot een expliciete episode (die echter in geen geval beperkt blijft tot het carnavalspektakel).

Genotzuchtige mislukkeling

Terwijl de keizer in Goethe’s drama in overeenstemming met Karel VI het schoolvoorbeeld is van een genotzuchtige mislukkeling, ontwikkelt Faust zelf alle eigenschappen van een door schuld gedreven kolonisator, die David Graeber beschrijft aan de hand van Hernán Cortéz. Opgehitst door een onzichtbare macht, handelt hij bruter dan hij zelf gelooft te zijn. Hij is erop gericht zich alles eigen te maken, voor wat hem niets oplevert toont hij geen belangstelling, het komt tot moord en vernietiging. In Faust II wordt die handelswijze beschreven bij het uit de weg ruimen van Philemon en Baucis. Zoals deze twee bejaarde echtelieden door Goethe beschreven worden, met hun gast, die net als zij wordt vermoord, en aan de hand van hun omschrijvingen van de koloniale praktijk wordt duidelijk, dat Faust is verworden tot een typische economische misdadiger van zijn tijd:

Menschenopfer mussten bluten,

Nachts erscholl des Jammers Qual,

Meerab flossen Feuergluten;

Morgens war es ein Kanal

 

De oude echtelieden in hun verscholen boshut staan voor datgene dat geen prijs, maar waarde heeft – en dat wordt verwoest. Deze vijfde akte van Faust II is een goed voorbeeld hoe compromisloos duidelijk – en waar nodig ook aanvallend – Goethe zich in zijn poëzie uitdrukken kon. Dat behoort ook tot zijn statuur als dichter, dat hij nergens meer zichzelf is als in zijn poëzie: hoe poëtischer, des te meedogenlozer.

In zijn nawoord van H. Chr. Binswangers Faust-Interpretatie ‘Geld und Magie’ schrijft Iring Fetscher: ‘De prijs van de verandering van de wereld in economisch bruikbaar materiaal wordt geïlustreerd aan het lot van het koppel Philemon en Baucis, wier bescheiden, zelfvoorzienende bestaan moet wijken voor Faust’s “Grote Plan”. Terecht wijst Binswanger erop dat deze handelwijze nog aan de orde van de dag is in de Derde Wereld tegenover natuurvolkeren en kleine boeren’.

Wat het geld en het geldsysteem betreft, kon Goethe nog niet tot een alles doordringende visie komen, en daar was hij zich naar het schijnt van bewust. Geld leek een goed met bijzondere eigenschappen te moeten zijn: waardevol, niet aan bederf onderhevig, uniek en transportabel, in het ideale geval goud. Het wezen van het geldsysteem werd verhuld door de schijnbare gelijkheid van geld en goud. Papiergeld kon men zich alleen voorstellen als een verschijningsvorm van goud, ook wanneer deze dan soms imaginair of slechts als schuld grijpbaar was. En de huidige private kredietgeldschepping? Zelfs de duivel was niet doortrapt genoeg om zich zoiets voor te stellen.Dankzij David Graeber en het door hem uitgevoerde antropologische onderzoek weten we dat lang voor de opkomst van het geld (en ook daarna herhaald in verschillende regio’s) goed functionerende kredietsystemen bestonden. Deze berustten op een opvatting van schuld in welke de opdeling in een morele en een economische betekenis nog niet bestond. Schulden waren oorspronkelijk niets anders als een uitdrukking van het feit dat men zonder wederzijdse hulp niet overleven kan. Met een rente-economie had zij niets uitstaande. In kleine gemeenschappen, waar iedereen elkaar kende, wist men zonder boekhouding met schulden om te gaan, vooral omdat men niet geloofde dat men daar exact mathematisch mee moest om gaan. In grotere gemeenschappen was dat natuurlijk niet mogelijk. En hier komt met dank aan Graeber de oorsprong van het geld in zicht: niet als ruilmiddel, maar als massa-eenheid voor schulden.

Het inzicht in deze geschiedenis maakt het onderscheid tussen geld en goederen duidelijk en geeft geld alleen bestaansrecht als een op zich waardeloos ruilmiddel, dat alleen dankzij vertrouwen als deugdelijk kan worden beschouwd. (Vertrouwen dat wordt gerechtvaardigd omdat een daartoe gelegitimeerde instantie het in de juiste hoeveelheid heeft geschapen, in lijn met de grootte van de betreffende economische gemeenschap). Voor dit besef was de weg nog lang. Aan het einde van de 19e eeuw was dit voorbehouden aan Silvio Gesell.

 

Economie als wetenschap

De economie die op onze universiteiten wordt gedoceerd en door de meeste media wordt beschreven bevat een buitenwetenschappelijk fundament waarover veel te weinig of liever helemaal niet wordt gereflecteerd. Ze doet zich voor als een strenge discipline, die iets bestudeert dat uit zichzelf bestaat, waarbij elke mathematische toepassing ten teken van de exactheid ervan uiterst welkom is. In werkelijkheid is zij in hoofdzaak niets anders dan de theorie van de verhoudingen in het nu heersende systeem. Dat iedere economische theorie een buiten-economisch fundament heeft – historisch, filosofisch, particulier, politiek, enz – wordt aan het zicht onttrokken.

Onder de titel ‘De kapitaalmarkt is een tikkende tijdbom’ plaatste het dagblad Südkurier in de editie van 18-6-2015 een interview met professor aan de economie aan de Universiteit van Konstanz Manfred Pollanz. Aan het slot merkt deze op: ‘We hebben een nieuw denken nodig in de economie en moeten ons afvragen: waartoe dient de economie? In mijn ogen gaat het om een infrastructuur, een onderbouw, die het leven van de mensen eenvoudiger maakt. Niet een bovenbouw, die loodzwaar op de schouders van de mensen drukt en nauwelijks meer beheersbare risico’s met zich meebrengt, die uiteindelijk ons allemaal bedreigen’.

De vraag naar wat voor economie men moet streven kan en moet in een moderne democratie door de burger (die ook een wetenschapper kan zijn) worden beantwoord, niet alleen door wetenschappers, die zich op dit punt alleen maar kunnen voordoen als expert.

Probleem van de groei

Het is de verdienste van het Vollgeld-initatief dat het heeft gewezen op de fundamentele economische en maatschappelijke betekenis van het geldsysteem. Het belangrijkste daarbij is het probleem van de groei. Het bestaande systeem van de private geldschepping met zijn exponentieel groeiende kapitaaldienst vereist een exponentiële economische groei, en als deze onvoldoende is, resulteert dat in een omslag in het tegendeel, in een krimp, hetgeen een ernstige crisis oplevert.

De reeds genoemde H.Chr. Binswanger, die de economische betekenis van Faust heeft getoond, berekent in zijn baanbrekende werk ‘Die Wachstumsspirale’ dat de globale gemiddelde economische groei die bereikt moet worden om krimp te vermijden, momenteel op 1,8 procent ligt. Voor een lineaire groei lijkt dat een bescheiden percentage. Maar als economisch groeicijfer is het exponentieel. 1,8 procent betekent over een periode van 100 jaar een stijging in zesvoud, over een periode van 200 jaar een stijging maal 35 en in 300 jaar een stijging in 200-voud. Dit dwangmatige perspectief leidt niet alleen tot een evident ecologisch gevaar, maar zet via de daarop gebaseerde prioriteiten van de financiële markten een schadelijke kettingreactie in beweging.

Publieke armoede

Het politiek-ethische bereik wordt afgedaan als secondair en irrelevant. Politici en burgers wagen het steeds minder hier als deskundige op te treden. De publieke armoede neemt steeds sneller toe. Het enige perspectief dat wordt geboden is privatisering, zoals uit de geschiedenis van het kolonialisme is gebleken. De maatschappelijke tweedeling wordt steeds groter. Het geestelijk leven is blootgesteld aan een permanent propaganda-offensief. Het wordt gemarginaliseerd en verlaagd tot een decorstuk van luxe en vermaak.

Dat alles verklaart de redenen waarom het Vollgeld-initatief aandringt op een hervorming van het geldsysteem. Het is de enige manier de beschreven dwang te doorbreken en nieuwe mogelijkheden te creëren. De vraag luidt dus: Willen we een geldsysteem van privaat kredietgeld of een openbaar geldsysteem met Vollgeld? Of, anders geformuleerd: Wie moet in een democratische staat het alleenrecht hebben op het privilege om geld te mogen scheppen: de banken of de openbaarheid?

Het Vollgeld-initatief streeft naar een zorgvuldige geregelde hervorming van het systeem, een revolutie zonder revolutie zogezegd. Het verschaft ruimte en vrijheid voor goede wil, deskundigheid en verantwoordelijkheidsgevoel: hierdoor wordt democratische politiek weer mogelijk, ethiek krijgt een centrale plaats in de economische politiek en de verwoesting van de ecosystemen wordt niet meer dwingend opgelegd.

 

 

Walter Lüssi is een Zwitserse filosoof die zich inzet voor het komende referendum in Zwitserland over het Vollgeld-initatief, dat hetzelfde doel nastreeft als de Nederlandse Ons Geld-beweging (zie hieronder). Dit artikel is een ingekorte bewerking van een pamflet hij ter ondersteuning van dit initiatief publiceerde.

 

 

Vollgeld en Ons Geld

Het Zwitserse Vollgeld-initatief en de Nederlandse Ons Geld-beweging gaan uit van hetzelfde ideaal: te komen tot een schuldvrije geldschepping die excluief in handen is van een publiek instituut. In die visie mogen commerciële banken niet meer zelf giraal geld creëren en profiteren van de schludrente daarop terwijl de risico’s bij de staat worden gedeponeerd. Sinds de grote bankencrisis van 2008 heeft dit tot dan toe als utopisch beschouwde idee in vele landen een enorme weerklank gevonden.   In 2015 haalde de Nederlandse Ons Geld-beweging 100.000 handtekeningen op voor een burgerinitiatief. Dat leidde tot de uitnodiging aan Ons Geld-voorman George van Houts – de bekende acteur – de ideeën te presenteren aan de Tweede Kamer, waar ook minister van Financiën Jeroen Dijsselbloem commentaar gaf. De laatste toonde vooral koudwatervrees voor het radicale hervormingsprogramma en schoof het idee naar Haags gebruik door naar een adviesorgaan, in dit geval de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR), naar wier rapport over de publieke geldschepping nog altijd reikhalzend wordt uitgezien.

De Zwitserse directe democratie blijkt ook op dit gebied aanzienlijk slagvaardiger: de Vollgeld-volk heeft al genoeg handtekeningen verzameld voor een bindend referendum, dat waarschijnlijk nog dit jaar zal plaatsvinden, anders uiterlijk begin 2018. Daarmee wordt het ultieme bankiersland – dat eind dit jaar na grote druk vanuit met name de Verenigde Staten afscheid zal moeten nemen van het zo gekoesterde bankgeheim – het eerste land ter wereld waar deze geldhervorming echt wordt voorgelegd aan het electoraat. Het voorstel is dat alleen de Nationale Bank van Zwitserland voortaan het recht krijgt om giraal geld te creëren. Dat betreft 90 procent van de totale geldhoeveelheid in Zwitserland, want slecht 10 procent daarvan bestaat uit papiergeld en munten die nu al alleen door de Nationale Bank kunnen worden uitgegeven. Volgens de initiatiefnemers zal het voorstel leiden tot een veel evenwichtigere economie. Uit een omvraag van het organiserend comité blijkt overigens dat ruim 70 procent van de Zwitserse bevolking van mening is dat geldschepping reeds nu exclusief in handen van de overheid berust.

 Meer informatie: www.vollgeld-initiative.ch