Tekst: Hans Maessen
Is ons huidige staatsbestel bestand tegen de opkomst van rechtse, nationalistische en populistische partijen? De verkiezingen op 15 maart en de daarop volgende formatie zullen dit moeten uitwijzen. Wordt 2017 vervolgens een Europees revolutiejaar wanneer ook Frankrijk en Duitsland ter stembus gaan? En overleven de nationale en supranationale instituties deze democratische beproeving?
Het is crisis en Nederland is kwetsbaar omdat het geen gekozen staatshoofd heeft dat met autoriteit richting kan geven. Net als in het revolutiejaar 1848 is ons staatsbestel hard toe aan een fundamentele hervorming. De burger moet meer invloed krijgen en de democratie dient te worden versterkt met een gekozen staatshoofd.
Onze Grondwet werd fundamenteel herzien in 1848. Ook toen was er een staatkundige en politieke crisis. Door de Grondwet te veranderen werd een revolutie voorkomen. De Koning droeg macht over aan de burgerij. Sindsdien is de Grondwet niet fundamenteel gewijzigd, afgezien van de invoering van het algemene kiesrecht aan het begin van de twintigste eeuw.
Met de verkiezingen voor de Tweede Kamer wordt de politieke macht verdeeld. Tijdens de formatie die op de verkiezingen volgt wordt het machtsspel voortgezet. Het is goed dat de Koning niet langer een rol speelt in het formatieproces. De Tweede Kamer heeft enkele jaren geleden verstandig beslist dat ze de formatie zelf kan vormgeven. Politici voelden aan dat Willem-Alexander deze rol niet aan kan. Heel elegant is toen besloten, juist de formatie vóór de troonswisseling aan te grijpen om het primaat van de formatie bij de Tweede Kamer zelf te leggen. De macht van de monarchie werd hiermee sterk gereduceerd.
Waarschijnlijk gaan we een slepend en gecompliceerd formatieproces tegemoet. Het is zeer wel mogelijk dat er op enig moment staatkundig en moreel leiderschap nodig mocht zijn om het formatieproces te begeleiden. Willem-Alexander is niet op die taak toegerust. Hij kan en mag ook geen standpunt innemen, want hij zegt alleen dat wat de minister-president hem toestaat. Wanneer een formatieproces vastloopt kan een gekozen staatshoofd die boven de partijen staat, moreel gezag geniet en beschikt over een beperkt mandaat, uitkomst bieden. Andere democratieën laten zien dat dat goed werkt. Bij ons kan het gemis aan zo’n gekozen staatshoofd met een mandaat zich in de komende formatie wreken.
Er bestaat in Nederland anno 2017 een grote bereidheid de democratie te voorzien van nieuwe impulsen. De Nederlanders willen de bestuurlijke elite meer ter verantwoording kunnen roepen, al is niet geheel duidelijk wie die elite precies is. Voor mij is het wel duidelijk dat de Koning aan het hoofd staat van die elite. Hij vertegenwoordigt de gevestigde orde. Wie in Nederland tot de elite wil toetreden moet zich dan ook niet al te actief verzetten tegen de Koning en het systeem dat hij representeert. De Koning staat daarmee zowel staatkundig als politiek het democratische proces in de weg.
De tijd is rijp voor verandering. Net als in 1848 dreigt een revolutie. Onder druk van Thorbecke gaf Willem II ruimte aan de democratie en daarmee voorkwam hij een crisis. Ook nu kan een verlichte Koning tonen wat het beste is voor zijn land : door af te treden kan hij de democratie een nieuwe kans geven.
Hans Maessen is voorzitter van het Nieuw Republikeins Genootschap
