In zijn recent verschenen boek De revolutie die niet doorging maakt historicus Rob Hartmans de dramatiek van de ‘Rode Week’ tot in de poriën navoelbaar. De Republikein had een gesprek met de auteur.
Tekst: René Zwaap
Dat de geschiedenis van Troelstra’s novembercoup van 1918 zo in detail kan worden gereconstrueerd, is mede te danken aan diverse nijvere informanten van inlichtingendiensten. De telefoons van verschillende SDAP-kopstukken werden afgeluisterd door GS IV, de afdeling van de Generale Staf die bekend stond als ‘de censuur’. Op de verhitte vergaderingen van de SDAP en vertegenwoordigers van de vakbeweging in Rotterdam kwamen verschillende politiespionnen af. Rechercheur J.H.G. Spillenaar sloot zich in het gebouw van de Arbeiderscoöperatie Voorwaarts aan de Gedempte Slaak op in een kast, waarna hij een uitvoerig rapport over de bijeenkomst inleverde. De Rotterdamse burgemeester A.R. Zimmerman was dan ook volledig op de hoogte van wat er speelde bij de socialisten. De kennis werd ook buiten Rotterdam genereus gedeeld met diverse ambtsdragers. Zo besloot de hoofdcommissaris van politie in Utrecht, de later omstreden vertrouweling van koningin Wilhelmina François van ’t Sant, op basis van de Rotterdamse rapportages de politie van de Domstad uit te rusten met karabijnen.
In zijn recent verschenen boek De revolutie die niet doorging levert historicus Rob Hartmans een meeslepend verslag van de gebeurtenissen van november 1918 die de dramatiek van de ‘Rode Week’ tot in de poriën navoelbaar maakt. In de volksmond heet het dat de Rotterdamse burgemeester Zimmerman in 1918 de rode vlag al aan het stadhuis had laten ophangen. In werkelijkheid was het nog niet zo ver, maar de burgervader van de Maasstad had lokale SDAP-leiders wel laten weten dat hij niet van plan was om bij een eventuele revolutie dwars te gaan liggen. Rob Hartmans: ‘In een vergadering van het college van B&W op maandag 11 november – de dag waarop de wapenstilstand tussen Duitsland en de geallieerden werd getekend – bleef Zimmerman volhouden dat het niet de taak was van het gemeentebestuur om een revolutie tegen te houden. Dat was de verantwoordelijkheid van de regering, en het was zijn streven om te zorgen dat bij een eventuele omwenteling de openbare diensten en bedrijven gewoon zouden functioneren. Dat was ook de reden waarom hij contact had gezocht met plaatselijke SDAP-leiding. Alleen ARP-wethouder J. van der Molen kwam met voorzichtige kritiek op deze wel erg meegaande houding van de burgemeester’.
Burgemeester Zimmerman behoorde overigens zeker niet tot de verlichte geesten van zijn tijd, aldus Hartmans. ‘Hij kwam later als Volkenbondscommissaris terecht in Wenen en daar liet hij zich kennen als een rabiate antisemiet. Zijn toenmalige medewerker Meinoud Rost van Tonningen, het latere NSB-kopstuk, liet zich daardoor danig inspireren’.
Referendum
Ook Wihelmina was onder de indruk geraakt van de woelingen in haar koninkrijk, zo beschrijft Hartmans. ‘De koningin wilde zich graag door middel van een proclamatie tot de bevolking richten, maar de ministers waren unaniem van oordeel dat het hiervoor niet het goede moment was. Men moest eerst maar eens afwachten hoe de zaken zich ontwikkelden, en een uitspraak van de koningin zou best eens olie op het vuur kunnen zijn’.
Uit de aantekeningen die Wihelmina in deze bange dagen maakte, blijkt dat ze speelde met het idee van een referendum, waarbij die kiezers mochten beslissen of ze kon aanblijven of niet. Hartmans: ‘De regering, en vooral de zeer door haar vertrouwde minister Aalberse, wist dit soort dingen uit haar hoofd te praten. Die dagen werd ook de Republikeinsche Partij opgericht, maar nadat deze een telegram naar de regering had gestuurd waarin haar werd gevraagd er bij de koningin op aan te dringen om de republiek uit te roepen, heeft men weinig meer van deze club gehoord. Vooralsnog werden de socialisten als grotere bedreiging gezien’.
Kapitein Van Woelderen van de militaire inlichtingendienst noteerde in zijn dagboek: ‘De actie der Roden wordt hoogst gevaarlijk, gezien de werkeloosheid en slapte van onze partijen’. Deze mening werd gedeeld door het clubje rond Carel Gerretson, die als secretaris van de Bataaafsche Petroleummaatschappij de organisatie van de contrarevolutie op zich nam. De Landstorm, een reserveleger van vrijwilligers, zou pal moeten staan voor vorstin en vaderland. Besloten werd de groep op te splitsen in een ‘politiek’ en een ‘militair bureau’. 25 betrouwbare reserveofficieren in burger werden ondergebracht in de stallen van het Koninklijk Paleis in Den Haag voor het geval dit zou worden bestormd. Hartmans: ‘De angst voor een gewapende socialistische coup was enorm. Gesproken werd over 50.000 Duitse bolsjewisten die op het punt stonden de grens over te trekken. Dat waren volkomen ongefundeerde berichten, maar ze hielden de schrik er goed in’.
Pas toen in het weekend van 16 en 17 november 1918 duidelijk werd dat alle gevaar geweken was, was volgens het kabinet het moment gekomen dat de koningin zich weer in het openbaar kon vertonen. Op maandag 18 november werd de tijd rijp geacht voor het demonstratieve huldeblijk op het Haagse Malieveld, waarbij de hulptroepen van de Landstorm de paarden voor het Koninklijke rijtuig afspanden en het rijtuig verder naar het Malieveld trokken. Hartmans: ‘Het socialistische dagblad Het Volk suggereerde dat de militairen die de paarden van de koninklijke koets hadden vervangen, hiertoe met geld en sigaren waren overgehaald. Vast staat dat de actie wat minder spontaan was dan velen wilden geloven. Dit moet sommige tijdgenoten ook duidelijk zijn geworden toen de koningin de dagen hierna verschillende steden bezocht en het tafereel van mannen die de koets trokken zich telkens herhaalde – behalve in Rotterdam, waar de hoofdcommissaris dit in verband met het vele water te gevaarlijk achtte’.
Zo werd de revolutie van Troelstra – ‘een bij voorbaat kansloze onderneming’ in de ogen van Hartmans – in al dan niet kunstmatig opgewekte Oranje-liefde gesmoord.
De revolutie die niet doorging
Rob Hartmans
Uitgever: Omniboek
Prijs 20 euro
206 pagina’s
