Met de satirische tv-serie De Prins zonder Franje vatte omroep BNN in 2003 het plan op om de discussie over het erfelijk koningschap voor een breed publiek op de agenda te zetten. Vlak voor de start werd het programma de nek omgedraaid.
Tekst Frits Hendrik Emmerik
Fotografie: Ruben Renaud
Ons erfelijk koningshuis is een verbazingwekkend instituut. Het is een speelbal tussen terecht en onterecht, tussen functioneel en zinloos en tussen werkelijkheid en fictie. In de discussies kaatsen de meningen heen en weer tussen twee weerbarstige wallen. Zo is er de eeuwige prijsvergelijking tussen het koningshuis en een president. Over het nut en de onzin raken we niet uitgepraat. Goed dat er een persoon met aanzien boven alle partijen staat, voor het geval het er politiek om spant? Maar nu de feitelijke functie zo goed als totaal is uitgekleed, wat heeft die poppenkast dan nog aan autoriteit in te brengen? Kortom, wat overblijft zijn de vastgeroeste standpunten van drie partijen: voor of tegen, en als derde die van de gemakzucht: ‘Ach, het is nou eenmaal zo, je doet er toch niks aan, dus maak je niet druk.’
De oorlogsgeneratie wil nog wel eens aanhalen dat de koninklijke familie een grote steun was voor de achterblijvers in de bezette gebieden. Als iemand dan tegenwerpt dat de Oranjes als eersten op de boot naar Engeland en Canada zaten, dan wordt dat weer verdedigd als noodzakelijk om het verzet te kunnen leiden. Kortom, het is een eindeloze discussie zonder bevredigende conclusie. Niemand heeft helemaal ongelijk.
Succesvol merk
Feit blijft dat de populariteit van ons koningshuis schommelt tussen de zestig en tachtig procent en dat je op basis van democratische overwegingen kan stellen dat Nederland een erfelijk koningschap toejuicht, tot die met vlaggetjes zwaaiende meerderheid er de waanzin van zou inzien. Nu doet de marketingmachine van ons vorstenhuis fantastisch werk om dat te voorkomen. ‘Oranje’ is een succesvol merk dat met veel public relations en promotie wordt onderhouden. De doelgroep wordt op de wenken bediend met nieuws, leuke en spannende weetjes en vermeend stiekeme roddels. Het als moderne tool in de marketingcommunicatie gepresenteerde ‘storytelling’ is nergens zo succesvol als met het product ‘Oranje’. Het houdt de omzet stabiel en de aandeelhouders tevreden.
Wie de onzin van het erfelijk koningschap wil aantonen moet van goeden huize komen. En lef tonen, want wanneer je aan de poten gaat zagen, begeef je je op gevaarlijk terrein. Er staat een vijfde colonne klaar, die onzichtbaar zijn werk doet. De leden van het koningshuis zwijgen altijd en hun cordon beschermt het instituut zonder zich op de voorgrond te begeven. De trouwe aanhangers hebben toegang tot de hoogste kringen waar ze in alle stilte de wensen – nooit orders – van de top kunnen aangeven. Het systeem steekt zo sluw in elkaar, dat die wensen wel als strikte orders worden uitgevoerd zonder dat er iemand verantwoordelijk voor is. Onder politici hebben zelfs principiële tegenstanders van het erfelijk koningschap zich ontpopt als hoeders van de continuïteit van het koningshuis. Die vanzelfsprekendheid van de Oranje heerschappij over Nederland sterkt de massa nog eens te meer in hun verzetsloze acceptatie van het fenomeen. Je moet dus een alternatieve route bewandelen om concreet aan te tonen dat het erfelijk koningschap als middeleeuwse erfenis niet past in een moderne samenleving.
Vrolijke satire
Dat is begin deze eeuw precies wat een conceptmaker doet besluiten een televisieprogramma te schrijven waarin de onzin op een humoristische wijze wordt belicht: De Prins zonder Franje, een vrolijke concurrent van de troonopvolger.
In de aanloop naar de opvolging van koningin Beatrix krijgt Willem Alexander alle gelegenheid zich te profileren. Als enige, en op de keper beschouwd sluit hij daarmee alle andere Nederlanders uit van het begeerlijke ambt. Is dat niet strijdig met Artikel 1 van de Grondwet? Juristen buigen zich met enige regelmaat over deze kwestie en menigeen komt tot de conclusie dat een rechter zich daar over zou moeten uitspreken. Met zijn erfelijke kenmerken staat de troonopvolger vast en daarmee discrimineert hij alle overige Nederlanders. Maar welke rechtbank durft het aan de eis tot een eerlijke en algemene sollicitatieprocedure ontvankelijk te verklaren?
De Prins zonder Franje maakt er een vrolijke satire van. In de aanloop, die de prins neemt om zijn moeder te gaan opvolgen, creëert het programma een tweede sollicitant. Een concurrent, die het doen en laten van de prins parodieert. Niet als chique en afstandelijke heer, maar als vriendelijke gozer van het volk. De één in een zwart rokkostuum, de medekandidaat in een overall en met een kartonnen kroon op het hoofd. Van de toespraken tot de ontmoetingen en presentaties van Willem Alexander die het journaal en de diverse blauw bloed-programma’s ons tonen, maakt de Prins zonder Franje een eigen versie. Schip gedoopt? Onze volksprins blaast zijn rubberboot op om in de sloot een stukje te gaan varen. De prins heeft zijn prettig ogende prinses, de Prins zonder Franje stelt ons zijn lieve buurmeisje voor. Kortom, het programma creëert een vrolijke concurrent, die doorlopend aantoont dat al die koninklijke activiteiten allemaal maar opgeklopte niemendalletjes zijn.
Maar tegelijkertijd vraagt hij zich meer en meer af waarom hij niet werkelijk een kans maakt om naar het koningschap te solliciteren. Het cabareteske programma krijgt een verdieping als hij de kijker meeneemt naar advocaten om zijn zaak voor te leggen. Hij onderzoekt de kansen op een gunstige uitspraak en toont meer en meer aan dat het erfelijk koningschap niet strookt met de letter van de wet en zeker niet met de bedoeling ervan. Met de televisiekijker komt de Prins zonder Franje per aflevering tot meer inzicht. De illusie dat het koningshuis een logisch, vaststaand en onomstreden feit is wordt gaandeweg doorgeprikt. In welke andere zaken zijn erfelijke factoren doorslaggevend bij het uitspreken van voorkeuren? Dat station zijn we in onze meningsvorming toch al lang en breed voorbij? Waarom zouden we ons zo’n ethische uitglijder in het geval van een koningshuis dan wel mogen permitteren?
Van Kooten en De Bie-aanpak
In 2003 komt het concept voor De Prins zonder Franje in handen van een impresario. Hij ziet een rol voor één van de cabaretiers in zijn stal en neemt de schrijver mee naar een invloedrijke televisieproducent. Die reageert slagvaardig en informeert een collega, die voor alle uitzendgemachtigden doorlopend naar vernieuwende ideeën zoekt. Binnen enkele dagen zitten schrijver en producent aan tafel bij BNN. Die omroep voelt het gemis van de in 2002 overleden Bart de Graaff en is naarstig op zoek naar een stout en spraakmakend programma. Het enthousiasme binnen de burelen van de omroep overtreft alle verwachtingen. Er wordt uit de kring van bekende programmamakers en presentatoren onmiddellijk een creatief team samengesteld. Er wordt weken achtereen gebrainstormd en geschreven. Om straks zo actueel mogelijk te reageren op de activiteiten van Willem Alexander wordt de aanpak van programma’s als die van Van Kooten en De Bie gekozen. Elke week improviseren op basis van de actualiteit, veel materiaal schieten, selecteren, monteren en uitzenden. Vooraf worden locaties uitgezocht. Het huis van de Prins zonder Franje. Een bordes op het Lange Voorhout voor zijn publieke toespraken. De omgeving waar hij leeft. De winkelstraten waar hij zijn toekomstige onderdanen ontmoet om in gesprek te gaan over zijn kandidatuur en de onredelijkheid van het erfelijk koningschap.
Er wordt gebrainstormd over een programma om met de Prins zonder Franje aan ledenwerving voor BNN te gaan doen. Zijn kartonnen kroon als bouwplaat, voor promotionele activiteiten. Ansichtkaarten met steunbetuigingen. De tekst van het lied ‘Prins zonder Franje’ wordt geschreven.
Repressie
Het team roept het advies van de voorzitter van het Nieuw Republikeins Genootschap (NRG) in en laat zich zowel voorlichten als angst aanjagen. Jazeker, er zijn kansen om die ouderwetse erfelijkheid aanhangig te maken, maar waarom zou dat nog nooit zijn gebeurd? Zijn de rechters niet voor het leven benoemd door de kroon? En als het programma in de publiciteit komt en de makers voor het voetlicht worden gebracht, welke repressie wordt dan in stelling gebracht?
Ach kom toch, brengen de BNN-vertegenwoordigers daar bijna verontwaardigd tegen in. We leven toch in een rechtsstaat? De NRG-voorzitter helpt de creatieve geesten uit de droom. Volgens hem zal alles uit de kast worden getrokken om het programma zo niet te voorkomen, dan wel op alle mogelijke manieren tegen te werken. Niet in het openbaar, want daar komen Kamervragen van. Op alle niveaus wordt de subtiel afgeschermde repressie in werking gezet. Dat de telefoons zullen worden afgeluisterd doet de wenkbrauwen van de programmamakers fronsen, maar echt geloven doen ze het niet.
De voorzitter van het NRG zegt toe het team te blijven adviseren, want ook hij ziet de potentie van de Prins zonder Franje. De waarschuwingen van de ervaren republikein verminderen het enthousiasme van de makers niet. Wel haakt menig gegadigde voor de rol van de Prins zonder Franje af. Binnen BNN is er niemand voor te porren, ondanks het onwrikbare geloof in het programma. Terecht misschien, want haal je met de controversiële Prins de publiciteit, dan is je carrière getekend. Een Swiebertje-effect is nog het minste nadeel. Je gaat als een aanvechter van een bijna heilig instituut de geschiedenis in. Vooral ook omdat alle betrokkenen het over één ding eens zijn: het hilarische programma met serieuze ondertoon zal minimaal aantonen dat de erfelijkheid een vorm van discriminatie inhoudt. En wanneer het een succes wordt kan het sprookje van het koningshuis een stevige knauw krijgen. Dat maakt de vertolker van de Prins zonder Franje niet algemeen geliefd en vermindert de bewegingsruimte binnen zijn toekomstige carrière.
Moeizame casting
Zo toert het team zonder al te veel resultaat langs theaters om cabaretiers te polsen voor de bij voorbaat gewraakte rol. Er zijn zeker gegadigden. Het koningshuis is een dankbaar onderwerp voor conferenciers. Deze sketch kan de kroon op je werk zijn en dat leidt tot veel interesse. Ook van de neef van een huisprediker van de Oranjes. Hij ambieert de rol, maar wil vooraf wel overleg met de familie. Hij haakt vervolgens meteen af. De moeizaam verlopende casting brengt wel de nodige voorkennis in de theaterwereld. Ook het vastleggen van de rechten op het idee en de teksten, als het concept bij een chique Haagse notaris in depot wordt gegeven, geeft ongewild riskante informatie vrij. Nu zijn niet alleen de omroep, de medewerkers en de schrijver op de hoogte van wat er op de tv gaat komen. Maar de voorbereidingen gaan door en het programma krijgt steeds meer vorm en inhoud. De Prins zonder Franje wordt aangebracht bij de programmadirectie van de publieke omroep om over enkele maanden een plaats te krijgen in het uitzendschema.
De planning voorziet eind 2003 in de première van de Prins zonder Franje. De maanden daarvoor maakt BNN zich klaar om de opnames van enkele vaste items op te nemen, meteen als de casting voor de hoofdrolspeler is afgerond. Maar het stille rumoer rond De Prins zonder Franje weerhoudt menig gegadigde ervan de rol te accepteren. Toch gaan de voorbereidingen door en iedereen is er van overtuigd dat er uiteindelijk een Prins zonder Franje zal opstaan. Het programma moet er hoe dan ook komen. Toch? Voor het geval zich onverhoopt geen cabaretier aandient wordt zelfs de bedenker van het programma als protagonist achter de hand gehouden.
Koude douche
Plotseling, uit het niets, komt er een kort bericht van BNN. Een koude douche. De Prins zonder Franje gaat niet op de buis verschijnen, de voorbereidingen worden gestaakt en alle plannen, ideeën en teksten gaan in de papierversnipperaar. Het waarom is niet duidelijk. Overleg tussen alle betrokkenen over dit onverwachte einde levert slechts vraagtekens op. De ware reden komt onder geen beding aan het licht. De directie maakt slechts duidelijk dat op veel vragen geen antwoorden zullen volgen. Is er van hogerhand een verbod opgelegd? Geen antwoord. Stond de kwaliteit van het idee ter discussie? Integendeel, zo wordt de medewerkers verzekerd. Alle betrokkenen kunnen alleen maar gissen naar de waarheid. Volgt er een antwoord dan blijft het beperkt tot ‘sommige zaken kan je maar beter niet weten’ en ‘het gaat niet door; het waarom doet niet ter zake’. Externe medewerkers worden keurig uitbetaald en bedankt voor de tijd en inzet.
Waarom nu dit min of meer suggestieve artikel? De ware reden voor het vroegtijdig einde van De Prins zonder Franje zal nooit aan het licht komen. Er zijn betrokkenen die zeggen dat er geen vertrouwen was dat het leuk en onderhoudend zou worden. Dat strookt niet met de voortvarendheid waarmee de productie werd opgepakt en langdurig uitgewerkt. Ervaren televisiemakers kunnen zich op basis van een concept al een betrouwbaar oordeel vormen. Het lijkt meer op een excuus om niet te hoeven verklaren dat het simpelweg niet mocht van de overheid, dat het werd verboden. Omdat die reden weer tot allerhande andere speculaties zou leiden, werd er simpelweg geen ruchtbaarheid aan het stoppen van de productie gegeven. Was het de publieke omroep, die de confrontatie met de Oranjes niet aandurfde? Kregen de Oranjes er lucht van en deden zij hun invloed gelden? Het was een vele malen indringender aanval op het erfelijk koningshuis dan zoiets als Lucky TV, dat slechts bijdraagt aan de populariteit van Willem Alexander en Máxima. De betrokkenen zullen de waarheid nooit onthullen en worden ze ernaar gevraagd, verschuilen ze zich achter uiteenlopende drogredenen. Je kunt altijd beweren dat er twijfels waren over de invulling. Je kunt zeggen dat de zender geen ruimte had voor een dergelijk programma en dus geen zendtijd kon reserveren. Onschuldige verklaringen om de eventueel harde waarheid te kunnen verzwijgen.
Al snel verdween de Prins zonder Franje in de vergeetput. Weg was de kans om een groot publiek op zowel hilarische als indringende wijze uit te leggen hoe raar het is dat iemand voor een functie in de wieg wordt gelegd zonder dat anderen de kans krijgen er voor in aanmerking te komen. Dat je wellicht in strijd met de grondwet alle overige Nederlanders discrimineert. En dat niemand de misstand aanhangig zal maken, puur omdat niemand dat durft.
Tenslotte:
In dit artikel zijn de namen van de betrokkenen zorgvuldig weg gelaten. Waarom? De gang van zaken met De Prins zonder Franje wijst op de reëel aanwezige kans dat er enige invloed is uitgeoefend op de betrokkenen om te stoppen en te zwijgen. Zij kunnen dus ernstig in verlegenheid worden gebracht als zij aan De Prins zonder Franje worden herinnerd.
Wat het artikel wel aantoont is dat de positie van het koningshuis uiterst stabiel is en steunt op een meerderheid van al dan niet weldenkende mensen. Incidenten uit het verleden hebben slechts een lichte wankeling veroorzaakt. Je moet een snijdend argument formuleren en dit met grote kracht in stelling brengen om de logge meerderheid aan het twijfelen te brengen.
Of je legt je erbij neer, onder de verzuchting ‘ach, het is nou eenmaal zo, je doet er toch niks aan, dus maak je niet druk’ en je laat de tijd zijn werk doen. Want eens komt de dag dat het verdienmodel van een sprookjesfamilie leegloopt op een overdaad aan redelijk inzicht. Dan is de tijd van Nederland zonder Franje eindelijk aangebroken.