SDAP-leider Troelstra wist het zeker: de gevluchte Duitse ex-Kaiser Wilhelm II kwam in november 1918 op uitnodiging van zijn verre nicht koningin Wihelmina naar Nederland. Was het dankzij Wilhelmina dat de ‘Butcher of Berlin’ een proces wegens oorlogsmisdaden wist te ontlopen?
Tekst: René Zwaap
Het is zondagmorgen 10 november wanneer Pieter Jelles Troelstra, fractievoorzitter van de SDAP in de Tweede Kamer, thuis wordt gebeld door een vertegenwoordiger van het Duitse gezantschap . Kaiser Wilhelm II is om zes uur ’s ochtends met een gevolg van hoge militairen in enkele auto’s bij het grensstation Eijsden in Limburg gearriveerd. De Duitse diplomaat vraagt Troelstra of zijn partij bezwaar tegen zou hebben tegen een asielaanvraag van de ex-Kaiser. Troelstra antwoordt dat hij geen bezwaar heeft, mits Wilhelm net als andere buitenlandse militairen terstond wordt geïnterneerd. Maar dat is niet de bedoeling, protesteert de vertegenwoordiger. Koningin Wilhelmina heeft haar ‘Onkel Willy’ immers ‘gastvrijheid aangeboden’. De SDAP-leider laat er in het vierde deel van zijn Gedenkschriften – Storm – geen twijfel bestaan dat het Wilhelmina was die de Kaiser naar Nederland haalde, hoewel de vorstin dat bij hoog en laag zou blijven ontkennen.
‘Geen andere gebeurtenis heeft in ons land een zoo grooten indruk gemaakt als de vlucht van den Duitschen keizer over onze grens’, schrijft Troelstra. ‘De val van dezen machthebber was het symbool van de ineenstorting der oude wereld’. Voor de Nederlandse regering kwam het asielverzoek onverwacht. De maanden erna was het een voortdurende bron van zorg. Vanuit de geallieerde landen als ook uit Duitsland zelf weerklonk de roep om een proces tegen Wilhelm – ook wel bekend als de ‘Butcher of Berlin’ – wegens zijn aandeel in de miljoenenslachting van de Grote Oorlog van 1914-1918.
Staatsrechtelijke spitsvondigheid
Wilhelmina heeft altijd volgehouden dat zij niet van de komst van de keizer af wist. Dat kan, aldus Troelstra-biograaf Piet Hagen, een staatsrechtelijke spitsvondigheid zijn geweest. ‘Als staatshoofd wist ze er niet van, persoonlijk zou de verre nicht van de keizer meer weten dan ze toegaf. Ook in andere kwesties heeft ze een dergelijk onderscheid gemaakt. Het is ook denkbaar dat er contacten waren via koningin-moeder Emma of prins-gemaal Hendrik’.
Troelstra was ervan overtuigd dat koningin Wilhelmina wél van tevoren van de komst van Wilhelm had geweten. In zijn Gedenkschriften herinnert Troelstra eraan dat de Duitsgezinde oud-generaal Van Heutsz, adjudant in buitengewone dienst van de koningin, in Spa met de keizer had geluncht op de dag voor diens vlucht naar Nederland. De regering heeft later ontkend dat bij die gelegenheid over asiel is gesproken, maar Troelstra heeft dat nooit willen geloven. Wilhelm zou bij zijn aankomst in Eijsden hebben herinnerd aan het bezoek van Van Heutsz. Veelzeggend vond Troelstra verder dat de adjudant-generaal van de koningin dezelfde route naar Nederland nam die de keizer de volgende dag zou gaan. ‘Dat de regeering deze geruchten moest ontkennen, al was het slechts om haar positie tegenover de geallieerden te kunnen handhaven, ligt voor de hand’, schrijft Troelstra. ‘Pas den lateren geschiedvorscher zal het mogelijk zijn, dit punt behoorlijk te onderzoeken; hij zal daarbij rekening moeten houden met de mededeeling van Scheidemann op blz. 257 van het tweede deel van zijn Gedenkschriften, dat ook de koning van Engeland bij deze zaak betrokken is geweest’.
Inderdaad schrijft Philipp Scheidemann, de Duitse sociaal-democraat die op 9 november 1918 de Weimar Republiek uitriep, dat ook de Britse koning George V druk uitoefende ten faveure van een asiel in Nederland voor zijn Duitse neef. Daarmee zou de Britse koning tegen de zin van zijn regering hebben geopereerd, die uiteindelijk vroeg om de uitlevering van Wilhelm.
‘Onridderlijk’
Toen Wilhelm eenmaal in Nederland was ondergebracht zei Wilhelmina het ‘onridderlijk’ te vinden om hem naar Duitsland te sturen. Het was beter ‘de man in zijn ongeluk wat rust te laten’. Overigens was een terugkeer naar Duitsland wat de Entente het meest vreesde. De ex-Kaiser zou zich dan immers met oorlogszuchtige reactionairen kunnen verbinden. Dat was ook de vrees van Troelstra. ‘Op grond van het asielrecht bleef de Nederlandse regering bij haar weigering Wilhelm uit te leveren en Troelstra was het daarmee eens, maar hij had liever gezien dat de ex-keizer zich voor een onpartijdig tribunaal zou hebben verantwoord voor zijn aandeel in de miljoenenslachting’, schrijft Troelstra-biograaf Hagen.
Wilhelm II resideerde sinds 1920 in een door baron Bentinck ter beschikking gesteld kasteeltje te Doorn. Wilhelmina dorst onder druk van de geallieerden zeker niet in het openbaar enig teken van contact met Wilhelm te laten zien, en delegeerde deze taak aan haar moeder Emma en haar echtgenoot prins Hendrik. Hendrik kreeg opdracht om zo veel mogelijk huisraad uit diverse Hohenzollern-kastelen over te brengen naar Doorn. Vijf treinwagons afgeladen met tafelzilver, schilderijen, porselein en andere snuisterijen werden als vrucht van Hendriks ijver vanuit Duitsland naar Doorn gereden. Het socialistische dagblad Het Volk noemde Hendrik ‘de boodschappenjongen van de Kaiser’.
Een geheim commando van Amerikaanse vrijwilligers deed vlak na de komst van Wilhelm II in Nederland een poging de ex-Kaiser te kidnappen om hem zo voor de rechter te brengen. Maar dat liet op niets uit. Het Verdrag van Versailles voorzag in de berechtiging van Wilhelm II voor zijn rol in de Eerste Wereldoorlog, maar omdat Nederland hem weigerde uit te leveren, vond dat proces nooit plaats.Postuum kwam in 2016 wel tot een symbolische veroordeling. Onder auspiciën van de Stichting Studiecentrum Eerste Wereldoorlog werd het proces tegen Wilhelm II alsnog gevoerd in Nederland en België. De rechtbank van dienst, gevormd door twee hoogleraren strafrecht, een oud-procureur-generaal en een oud-hoofddocent rechtsgeschiedenis, bevond de ex-Kaiser schuldig aan de slachtpartij van de Eerste Wereldoorlog. Als het proces indertijd zou zijn gevoerd, was Wilhelm daarvoor ongetwijfeld tot de strop veroordeeld. Tot zijn laatste snik, in 1941, bleef hij hopen dat zijn keizerschap in luister zou worden hersteld, en toen de Duitse troepen in 1940 Nederland binnenrolden, ging bij de Kaiser in Doorn de vlag uit. Zijn hoop op hulp daarbij van de nazi’s werd echter niet gehonoreerd, ondanks dat zijn zoon August toetrad tot de SS en de ex-Kaiser zelf niet verlegen zat om de meest rabiate antisemitische geluiden.
