Nieuws

Kerk onder Kyril volgt Poetin blindelings

/

Hoe kan het dat Russen hun geweten lijken uit te schakelen bij alle oorlogsmisdaden die zij begaan? Een flink deel van het antwoord ligt bij de houding van de Russisch Orthodoxe kerk die de wapens van het Russisch leger gezegend heeft en de oorlog tegen Oekraïne geheel volgens Gods wensen acht.

Test Roel van Duijn

Aangezien 71 procent van de Russen opgeeft tot deze kerk te behoren, kan iedereen zich met het standpunt van de kerk verweren tegen het verwijt van Zelenski, dat ieder die nu zwijgt medeschuldig is. ‘Als God deze oorlog wil, hoe kan ik me dan schuldig maken door te zwijgen?’

Hoofdpersoon in de Russische kerk is sinds zijn verheffing tot de hoogste functie in 2009 Vladimir Michailovitsj Gundjajev (1946). Hij is de patriarch, zeg maar de paus. Sindsdien is hij bekend onder zijn kerkelijke naam, die hij gekregen heeft toen hij monnik werd: Kyril. Het valt me op dat hij hoort tot de bende waarmee Poetin vanuit Leningrad Rusland heeft veroverd. Net als Medvedjev, Patroesjev, Prigozjin en anderen is hij kort na de oorlog in die stad geboren. Hij is enkele jaren ouder en dat past een echte kerkvorst. Ook Kyril is een (ex)KGB’er aan de top, zoals die al sinds de oorsprong van de Russische geheime dienst onder Iwan de Verschrikkelijke (in de vijftiende eeuw) de kern van de staatsmacht vormt in het land dat eerst Tsarenrijk Rusland, toen de Sovjet-Unie en nu de Russische Federatie heet.

Al vanaf het begin van Poetins opmars was Kyril, toen nog aartsbisschop van Smolensk en Kaliningrad, dol op hem. Hij had daar alle redenen voor. Poetin, op zoek naar een ideolo- gie voor zijn bewind, toonde zich meer en meer vroom, ondersteunde waar hij maar kon de bouw van nieuwe kerken en liet zich graag fotograferen bij religieuze plechtigheden. In Moskou woedden in de jaren 2011-2012 mas- sale demonstraties tegen de frauduleuze verkiezingsoverwinning van Poetin waardoor hij voor de derde maal president werd. Maar Kyril hield voor Poetins herverkiezing een aparte ceremoniële dienst en dankte Poetin voor de eerste twaalf jaar van zijn heerschappij en prees hem als ‘een wonder van God’ omdat hij de ‘verkeerde koers van de Russische politiek gecorrigeerd had’. De demonstranten tegen Poetin daarentegen waren volgens hem ‘schurken met piercings in de oren’.

Christelijke hoogwaardigheidsbekleders moeten de gelofte van armoede afleggen, maar armoede blijkt voor Zijne Heiligheid Kyril een rekbaar begrip. Al in 2004 bedroeg het bezit van Zijne Heiligheid al vier miljard dollar en in 2019 schatte Novaja Gazeta Kyrils bezit nog hoger. In die tijd profiteerde de Russische kerk van haar voorrecht om belastingvrij Westerse sigaretten te mogen inkopen, waarmee een kapitaal verdiend werd. Dat heeft aanzienlijk bijgedragen aan de winst van de ‘Sigaretten Aartsbisschop’Een schandaal verwekte zijn peperdure Breguet hor- loge met een prijs van 30.000 dollar, dat hij droeg tijdens een plechtig interview, een ding dat oplettende journalisten aan zijn pols ontwaarden. Kyril ontkende dat hij het gedragen had, retoucheerde de foto van het interview zó dat het horloge aan zijn pols ontbrak. Wat echter vergeten werd, was dat het wel in de glans van de tafel was blijven spiegelen. Toen moest de arme Kyril wel erkennen dat het horloge inderdaad het zijne was.

Pussy Riot

Toen mijn Russische ex en ik eens een bezoek brachte aan een oud klooster met gouden uien, dat we na een boottocht over de Wolga bereikten, sprak zij niet over deze onchristelijke kanten van de patriarch van de Russische kerk. Ik neem haar dat niet kwalijk, normale Russen weten dat allemaal niet. Een van de demonstraties tegen Poetins zwendelverkiezing in 2012 was die van de band Pussy Riot, brutaalweg in de gloednieuwe Christus Verlosser Kathedraal in Moskou, met zo’n 10.000 staanplaatsen. Zij zongen dat de Maagd Maria Poetin zou moeten verjagen. Zijne Heiligheid Kyril wond zich vreselijk op, tierde dat zij ‘het werk van Satan’ deden en de meisjes werden wegens ‘hooliganisme’ veroordeeld tot twee jaar gevangenisstraf.

‘Onze’ katholieke paus Benedictus ondersteunde de Russische kerk in haar boosheid, maar vertegenwoordigers van diverse andere kerken vroegen na verloop van tijd om vrijlating van de vrouwen uit de gevangenis. Kyril accepteerde dit niet, pas nadat zij lang gezeten hadden herinnerde hij zich het woord clementie.

Al sinds de jaren negentig was Kyril voorstander van een verbod van de Jehova’s Getuigen. Omdat zij zo hinderlijk op de deur kloppen met hun blaadjes? Nee, omdat zij ‘extremisten’ zijn. Achter dit woord verschuilen zich andere redenen. Behalve dat Kyril een rivaal voor zijn kerk kwijt wil, irriteert het hem dat Jehova’s militaire dienst mogen weigeren, zoals dat ook in Nazi-Duitsland de reden was om de Jehova’s te verbieden.

Daarbij komt ook nog dat de Jehova’s in Amerika hun hoofdkwartier hebben, in het hol van de duivel dus. Poetin was het uiteraard met hem eens en in 2017 was het zover. Jehova’s Getuigen werden gearresteerd en kregen flinke celstraffen. De bezittingen van hun organisatie, ongeveer 25 miljoen euro waard, verdwenen in de muil van de staat. De Verenigde Naties beschuldigden Rusland van mensenrechtenschendingen, maar dat maakte weinig indruk. De Russische kerk streeft hetzelfde na in alle landen waar veel Russisch Orthodoxen wonen: Oekraïne, Balkanlanden, Griekenland, Cyprus, Belarus, Armenië en Georgië.

 

God volgt Poetin

Merkwaardig, volgens de Russische kerk volgt God de koers van Poetin. In juli 2014, kort na de Russische verovering van de Krim en de inval in de Donbas, verklaarde Kyril potsierlijk dat Rusland nooit een ander land militair bedreigt. Ook was volgens hem het verweer van Oekraïne in de Donbas een poging tot genocide onder Russische mensen. De twee belangrijkste collaborateurs van de Russische verovering van de Krim, Aksyonov en Kostiantinov, die hadden geholpen de Oekraïense grondwet buiten werking te stel- len om het schiereiland uit te leveren aan een vraatzuchtig buurland, kregen van hem hoge kerkelijke onderscheidingen. Kyril maakte reclame voor een nieuwe wet die het verbiedt om ooit nog te onderhandelen over Russisch grondgebied, waardoor het uitgesloten werd om een vredesverdrag te sluiten met Oekraïne. De Krim terug naar Oekraïne en de Donbas deels naar Rusland: die oplossing was nu uitgesloten.

Toen de dictator in het Kremlin in 2015 zijn troepen naar Syrië stuurde, liet Kyril zijn gezant in dat land namens hem verkondigen dat het Russische leger ‘liefde en vrede’ naar Syrië bracht, als voorbereiding op de afdaling van Jezus Christus naar de Syrische hel. In 2019 riep hij op een congres van Russische patriotten uit de hele wereld buiten Rusland dat zij de ‘Russische wereld’ vertegenwoordigen en dat Rusland Russen buiten hun vaderland moet beschermen als zij in gevaar zijn. Russen buiten Rusland zouden hun kinderen moeten leren dat Rusland hun eigenlijke, historische vaderland is.

Religieuze trollenfabriek

Je zou zeggen dat het de taak van een kerk is om uit naam van de God van liefde vrede te bevorderen. Maar Zijne Heiligheid Kyril zegent de moorddadige Russische soldaten, schaart zich achter de oorlog om het land te veroveren dat volgens hem altijd al Rusland was en spreekt over de rakettenregen braaf als ‘de huidige gebeurtenissen’. Tegelijk zegt hij dingen als ‘Wij willen met niemand vechten. Rusland heeft nooit iemand bedreigd. Het is verrassend dat een groot en machtig land nooit iemand heeft aangevallen en slechts zijn grenzen heeft verdedigd.’

Meteen daar bovenop geeft hij dan als rechtvaardiging voor de ‘speciale militaire operatie dat het Westen en de fascisten Oekraïne dwingen lid te worden van een club van landen waarin gay prides moeten worden gehouden, demonische en satanische gebeurtenissen volgens hem. En deze denkwijze wil, volgens Kyril, Oekraïne nu opleggen aan de Russen, want in Oekraïne wonen eigenlijk alleen Russen, Oekraïners zijn dat ook.

‘De oorlog is daarom niet fysiek, maar metafysisch zo belangrijk.’ Zijne Heiligheid praat Poetin na door te zeggen dat Oekraïne al acht jaar genocide bedrijft tegen de ‘Russen in de Donbas’. Als soldaat je leven te geven voor de redding van deze mensen is het allerhoogste. Poetin heeft kort na de invasie in het Moskouse Luzjniki Stadion een toespraak gehouden waarin deze super Christen citeerde uit het Evangelie van Johannes ‘Er is geen liefde hoger dan wanneer iemand zijn ziel geeft voor zijn vrienden’.

Het was een parafrase op Johannes 5:13, aangereikt door Zijne Heiligheid Kyril, met de bedoeling om het geweten van de Russische soldaten en het volk te zuiveren. Wie het applaus gehoord heeft, beseft rillend dat dit bijbelmisbruik goed lukt. ’Deze woorden van de Heilige Schrift van het Christendom zijn heel duidelijk voor mensen die deze godsdienst belij- den’, aldus Poetin, die Kyril dankbaar is omdat hij van de Russische Kerk steeds meer een religieuze trollenfabriek heeft gemaakt. Pak dus je Kalasjnikov en op naar de Donbas, achter Poetin en Kyril aan! God roept!

 

Westen vijand van God

Op 22 maart verklaarde Kyril in de kerk dat Rusland het recht heeft geweld te gebruiken tegen Oekraïne om Ruslands veiligheid te waarborgen en dat het Westen de Oekraïners aanmoedigt Russen te doden met het doel om tweedracht te zaaien tussen Russen en Oekraïeners en dat daarom het Westen een vijand is van Rusland en God.

Omdat de Wereldraad van Kerken de Russische kerk aanmoedigde om zich tegen de oorlog te keren moest onze Man Gods daarop reageren. In zijn brief rechtvaardigde hij de oorlog met de uitbreiding van de Navo, de bescherming van de Russische taal en de Orthodoxe kerk in Oekraïne en verzuimde hij zijn medeleven uit te drukken met vermoorde Oekraïners.

Begrijp je nu, lezer, waarom Russische soldaten zonder gewetensbezwaren krijgsgevangenen kunnen samendrijven in een kampement en er bommen tussen laten ontploffen? Waarom Russische soldaten Oekraïense vrouwen verkrachten, ze daarna doodschieten en op straat laten liggen zonder een centje zielepijn? Er zijn Russisch orthodoxen die dit niet begrijpen, zoals de Oekraïense orthodoxe kerken, die zich van het patriarchaat van Moskou hebben afgescheiden. Of de Amsterdamse Russisch Orthodoxe kerk, die hetzelfde heeft gedaan. Goddank.

Op de foto bij stuk  ziet u Vladimir Gundjajev (1946), alias Kyril de sigarettenhandelaar, oorlogshitser, fanatiek reli-crimi-aso, hier in zijn vermomming als Patriarch van de Russisch Ortho-doxe kerk. In het Verenigd Koninkrijk gelden er sancties tegen hem die Nederland volgens mij dringend moet overnemen. Ook niet overtuigd van de heiligheid van Kyril was de Europese Commissie, die hem op de sanctielijst wilde zetten, maar zich door zijn beschermengeltje Orban daarvan heeft laten weerhouden.

Is er iets wat het geweten van agressieve Russen toch nog in beweging kan brengen?

Daar is een schok voor nodig, hopelijk een nederlaag in Oekraïne gevolgd door langdurige voorlichting over de waarde van mensenlevens.

 

Roel van Duijn (1943) is politicus, activist, schrijver en voormalig Amsterdams wethou- der. Hij werd met name bekend als initiatief- nemer van Provo en de Kabouterbeweging

 

Dagkoers monarchie daalt

/

Willem-Alexander schijnt zich niet druk te maken om zijn dalende populariteit. Net als moeder Beatrix doet hij peilingen af als onbelangrijk. Het zijn maar dagkoersen. Je moet het over een langere termijn zien. Bovendien zou het passen in de huidige lage waardering voor overheid en politiek.

 

Tekst Gerard Aalders

 

Het is bekend dat er drie soorten leugens zijn. Gewone leugens, gemene leugens én het valste van het valste: statistieken. Lichtelijk overdreven wellicht, maar in enquêtes over het koningshuis wordt, met afstand, wél de domste vraag gesteld die een enquêteur kan bedenken. ‘Hoe vindt u dat de koning heeft geregeerd?’ De koning maakt deel uit van de regering, maar hij draagt geen regeringsverantwoordelijkheid en van zijn opvattingen mogen we niets weten. De vraag kan dus simpelweg niet beantwoord worden. Dat kan alleen de minister-president. Hij is de enige die weet wat de koning ergens van vindt (áls hij al een mening heeft).

Hoe de koning denkt is het geheim van Noordeinde. Alleen Rutte kent het antwoord, maar hij moet vanwege de ministeriële verantwoordelijkheid zijn mond houden. Rutte vindt dat trouwens geen probleem, want hij is altijd bereid de koning ter wille te zijn. Het koningspaar had zich geen beter schoothondje kunnen wensen. En als hij klem komt te zitten keft hij: ‘privé’. Zo gauw Rutte iets privé verklaart wil hij er niets meer over zeggen.

De koning ‘regeert’ niet, maar wat zien de geënquêteerden dan voor ‘regeren’ aan? Lachen, handjes geven, zwaaien, lintjes knippen en vooral aardig doen. Tsjonge, wat wordt er fantastisch geregeerd als Wim-Alex een schouderklap uitdeelt en Máxima haar liefste glimlach opzet. Dát is zo ongeveer de wijze waarop de onderdanen het optreden van het staatshoofd en zijn vrouw beoordelen.

Zou zijn slinkende aanhang er wel eens bij stilstaan dat in de monarchie de geboorte boven talent prevaleert? Capaciteiten of begaafdheden spelen geen enkele rol. Als eerstgeboren kind van de koning wordt je automatisch staatshoofd.

Het is natuurlijk raar dat we niets mogen weten van de politieke denkbeelden van de koning als hij die – naast wat gedachten over sport – mocht hebben. Het centrum van ons staatsbestel is een blinde vlek omdat er een man zit die boven de partijen zou staan, daarom geen mening geeft en – hoewel volwassen – zelfs niet voor zijn eigen daden verantwoordelijk is.

De vraag hoe de koning ‘regeert’ is dus een absoluut mysterie. Daarentegen is de vraag wie een republiek verkiest boven een monarchie wel glashelder te beantwoorden. Vooral jongeren kiezen voor de republiek en dat zou het koningshuis moeten verontrusten.

De voornaamste taak van de koning is het ondertekenen van wetten en Koninklijke Besluiten (KB’s). Hij hoeft ze niet eens te lezen; er zit een korte samenvatting bij, maar ook die kan hij rustig overslaan. Hij benoemt en ontslaat ministers en staatssecretarissen bij KB. Als het kabinet de rit uitzit, is hij er een keer in de vier jaar mee bezig. De kans op een burn out is minimaal.

Als een kabinet voortijdig sneuvelt, moet hij zijn benoemingskunstje nog eens doen. Commissarissen van de Koning benoemt hij voor zes jaar en ook daarvan zal hij niet overspannen raken, want de twaalf ambtsdragers treden niet allemaal tegelijk aan of af. Verder neemt hij geloofsbrieven van nieuwe ambassadeurs in ontvangst en leest hij – al dan niet hakkelend – de troonrede voor. Werk- en (uitgaande) staatsbezoeken zijn initiatieven van de koning zelf. Als hij zich op dat terrein inspant is dat zijn vrije keus.

Dat hij drie maanden vakantie per jaar neemt, laat ook zien dat het met de werkdruk wel los loopt. Hij moet tijdens zijn vakantie wel wat handtekeningen zetten, maar dat kan via de Ipad. Hij zou zich door de neerwaartse peiling toch wat zorgen moeten maken om zijn luizenbaan.

Oranje in de overgang: hoe komen we van die monarchie af?

Opiniepeilingen leren dat de populariteit niet alleen van de drager van de kroon en zijn ega afneemt, maar ook van het instituut van de monarchie zelf. Hoewel de volksvertegenwoordiging in zijn algemeenheid lippendienst aan het koningschap blijft verlenen en achterblijft bij de afnemende adhesie aan de monarchie, zal het er toch een keer van komen dat deze staatsvorm opgedoekt wordt. Jongeren halen al hun schouders op.

Tekst: Ulli d’Oliveira

Illustratie: Joep Bertrams

 

In het voorwoord van het Gesamtkunstwerk uit 2004 van een Grondwet van de republiek Nederland schreef ik dat wij ervan hadden afgezien de overgang van monarchie in republiek in onze beschouwingen te betrekken. ‘We gaan er in deze studie van republikeinse modellen van uit dat deze overgang die men kan betreuren of toejuichen, zich op de een of andere, liefst beschaafde manier voltrokken heeft.’ Een vrij zoetsappige tekst, die de ontvankelijkheid voor onze pseudoneutrale onderneming om het nadenken over een republikeinse grondwet te bevorderen diende te vergemakkelijken.

Opheffing kan langs de bestaande grondwettelijke kanalen tot stand komen. Het gaat dan niet om de beëindiging van het koningschap van een zittend staatshoofd. Dat kan plaatsvinden door afstand van de troon, of door een niet door het parlement goedgekeurd huwelijk. Dan komt er vervolgens een opvolger. Ook als er geen erfopvolgers zijn – bijvoorbeeld doordat alle troonsopvolgers, die nu nog en masse voorhanden zijn, voor de eer bedanken en afstand doen – is het nog niet met de monarchie gedaan: volgens art. 30 van de Grondwet kan het kabinet dan een wetsvoorstel indienen voor een nieuwe troonsopvolging, die dan in verenigde vergadering van de beide Kamers met een tweederde meerderheid moet worden aanvaard. Dat zal me wat worden! Zo’n initiatief voor het aanboren van een nieuwe dynastie kan dus niet vanuit het parlement komen.

Volgens Paul Bovend’Eert, wiens boek over De Koning en de monarchie ik in dit tijdschrift besprak, is deze regeling achterhaald en kan die beter geschrapt worden. ‘Dan ligt het eerder voor de hand om ervan uit te gaan dat de monarchie in dat geval eindigt en de invoering van een andere regeringsvorm met een president als staatshoofd de eerste vervolgstap is.’ Zo is het. Maar mijn hooggeschatte collega is voorlopig nog voor de handhaving van het huidige stelsel: hij vindt het geen drama als de monarchie beëindigd wordt, maar ziet nog onvoldoende grond voor de overstap: ‘Laat Nederland voorlopig nog maar een gekroonde republiek met een Oranje verfje blijven.’

 

Hoe gaat zo’n overgang in zijn werk? Dat moet met een grondwetswijziging waarbij eerst het vuiltje van art. 30 moet worden weggewerkt, en dan een inrichting van het presidentschap zijn beslag moet krijgen. De procedure tot wijziging van grondwetsbepalingen, neergelegd in hoofdstuk 8 van de Grondwet, is, vergeleken met buitenlandse regelingen, behoorlijk stug. Er gaan jaren en verkiezingen overheen. Ik geef hier geen details, maar er komen verschillende gekozen parlementen aan te pas. En, niet onbelangrijk: als de wet tot wijziging van de Grondwet is aangenomen in het parlement, moet de koning nog tekenen. Die zou nog wel eens roet in het republikeinse eten kunnen strooien. Weigert hij, dan ontstaat er in eerste aanleg een impasse, een constitutioneel probleem: de koning moet immers tekenen, want hij heeft niet het recht om bezwaar te maken tegen door het parlement aangenomen wetten. Dat is een gevolg van zijn onschendbaarheid, dat wil zeggen zijn uitsluitend ceremoniële, onpolitieke rol, al maakt hij deel uit van de regering. Voor de duidelijkheid: kabinet plus staatshoofd vormen samen de regering.

 

HOBBELS

Ook als voorzitter van de Raad van State, die adviezen geeft aan het kabinet over wetsvoorstellen, heeft hij niets te vertellen. Blijft hij niettemin halsstarrig weigeren, dan zijn er paardenmiddelen: de ministerraad kan het parlement meedelen, na advies van de Raad van State, dat de koning buiten staat is zijn bediening uit te oefenen. Is het parlement akkoord, dan verklaart het dat dit het geval is en benoemt in verenigde vergadering een regent. Die kan dan de wet tot wijziging van de Grondwet waarbij de monarchie beëindigd wordt en een republiek wordt ingesteld, tekenen, en dan is de zaak rond.

In die Grondwet moet van alles geregeld worden voor de instelling van de republiek, talrijke bepalingen moeten worden meegewijzigd. Overal moet het woord koninkrijk vervangen worden door republiek, de commissaris van de koning gaat anders heten, de voorzitter van de Raad van State is niet de koning, enzovoort. En belangrijk: niet alleen de Grondwet moet worden gewijzigd, maar ook het Statuut van het Koninkrijk. Dat wemelt van de bepalingen waarin het over het koningschap en de koning gaat. Een wijziging van het statuut, eigenlijk het hoogste constitutionele document in Nederland, is een netelige opgave waarin ook de landen Curaçao, Aruba en Sint Maarten hun zeggenschap uitoefenen. Die zijn, zoals bekend, zwaar koningsgezind…Kortom, er zijn heel wat hobbels te nemen.

 

ONBESCHAAFD

Daar kan natuurlijk heerlijk over gedroomd worden. Allerlei scenario’s zijn te bedenken, waarbij, met het voorbijgaan aan de bovenstaande juristerij, de monarchie ten einde gebracht wordt. De monarchomachen hebben hele boekenkasten gevuld met plannen en legitimaties. Moet de guillotine eraan te pas komen, of verbanning naar een ver buitenland? Paleisbestormingen en confiscatie van bezittingen in binnen- en buitenland? Een herhaling van Troelstra’s generale repetitie van 1918? Men weet: een slechte generale levert een geweldige première op.

Toch denk ik niet dat het zover komt. Er raast geen revolutie als in 1848 of 1918 over de Europese vorstenhuizen en -huisjes. Over folklore ontstaan geen staatkundige omwentelingen, of het nu over carbidschieten, zwarte Piet of de monarchie gaat. Ik gok toch op een geleidelijke ontwikkeling, waarbij de functie van het vorstenhuis als een verbindende factor steeds verder afneemt. Hoe kan een monarchie verbinden als een steeds groter deel van de bevolking zijn schouders ophaalt of gewoon tegen een erfelijk staatshoofd gekant is? Het beleid bij de modernisering van de monarchie – alsof dat zou kunnen en geen innerlijke tegenstrijdigheid zou zijn – dat erin bestaat om steeds gewoner, burgerlijker te worden en dat resulteert in zichtbare patserigheid en conspicuous consumption, levert ook al geen substantiële bijdrage aan de populariteit. Het gewoon doen is het zwaard waar de monarchie in valt en waarmee het zichzelf om zeep helpt. Ook het afstandelijke toneel van Beatrix viel trouwens al uit de tijd. Die erosie is niet tegen te houden en onweerstaanbaar. Er komt een moment waarop het afgelopen is met de angstvallige parlementaire lippendienst aan de monarchie. Dan wordt die netjes afgeschaft. La république est en marche!

 

Ulli d’Oliveira is emeritus hoogleraar migratierecht en letterkundige.

 

 

Uit de nieuwe editie: Adieu Oranjes! Maar wat dan wél?

//

In dit zomernummer van De Republikein wordt de vraag naar de republikeinse zaak omgedraaid: stel dat de Oranjes vertrokken zijn, en de republiek werkelijkheid is, wat dan? Dat is nog geen gemakkelijke vraag.

 

Want er zijn dan wel weinig soorten monarchieën – variërend van absoluut tot parlementair gecontroleerd – maar er zijn zoveel varianten aan presidentieel leiderschap, dat de keuze tussen die verschillende republikeinse staatsvormen er een is van appels en peren. Toch doet dit nummer van De Republikein een poging na te denken over de toekomst.

 

APPELS EN PEREN

 

Zo geeft de sociaalhistoricus Paul Damen aan dat bij alle modellen het inderdaad appels en peren blijft, en dat aan de andere kant, bij overname van het Duitse model van de parlementaire republiek, met een president die eigenlijk niets heeft in te brengen, dat weinig verschilt van de positie van de koning hier. Zij het, uiteraard, dat die zich wel degelijk macht en privileges heeft toegeëigend, reden te meer om hem af te zetten.

De emeritus hoogleraar rechten Ulli d’Oliveira schetst de verschillende juridische scenario’s die tot een republiek zouden kunnen leiden, waarbij ingrijpende wijziging van de Grondwet nog wel het minste probleem zou zijn. Ries Roowaan en Maurits van den Toorn, beiden historicus, zoomen in op het meest dichtstbijzijnde stelsel, dat in de Verenigde Staten, waar het systeem in wankel evenwicht tussen de verschillende machten af en toe doormoddert, maar wél overeind blijft. Toch is het totaal ongeschikt voor ons land.

 

STOFZUIGER

 

Jarenlang China-correspondent Jan van der Putten zet uiteen waarom China zich dan wel een volksrepubliek noemt, maar dat er allesbehalve enige inspraak van dat volk aan te pas komt. In zijn bijdrage, een longread, schetst de journalist Syp Wynia, jarenlang aan Elsevier’s verbonden, dat de teloorgang van de Oranjes steeds meer aan de oppervlakte komt, maar de regering-Rutte eigenlijk niets doet om dat te voorkomen.

De publicist Roel van Duijn beschrijft hoe de eerste boeren- en arbeidersstaat, de Sovjet-Unie, thans Rusland, niet eens meer een consistente ideologie bezit om de dictatuur te legitimeren. Classicus Anton van Hooff duikt in het verleden, en geeft aan dat vanaf de oudheid de ene republiek niet de andere is. Striptekenaar Gabriël Kousbroek tenslotte is van mening dat de huidige monarch beter kan vervangen worden door een verbouwde stofzuiger – niemand zou, mits het apparaat goed is geïnstrueerd, enig verschil bemerken. Vaste cartoonist Joep Bertrams vreest dat de huidige koning het begrip ‘podcast’ niet helemaal bevatten kan.

 

KONING RIJK

 

En verder biedt De Republikein uiteraard de vaste rubrieken aan. Op de pagina’s Rep & Roer, waar monarchieën in de lengte of breedte worden doorgezaagd, o.a. de vraag naar de erfelijke Oranje-obesitas, waarom Prins Harry zich steeds weer in de nesten werkt, en sowieso de begrafenis van zijn grootmoeder Elisabeth onbedoelde ellende aanrichtte, waarom royaltywatcher Jeroen Snel beter snel kan zwijgen over Oranje badpakken, en minister Kaag haar krokodillentranen voor zich moet houden.

Voorts een spreadpagina met de in Scheveningen gelande Willem I, waarmee alle ellende begonnen is, omdat hij de tot koning gebombardeerde, berooide Oranjetelg het begrip ‘koninkrijk’ voornamelijk invulde als ‘koning moet rijk worden’. Ulli d’Oliveira vraagt zich af welke chicanes er indertijd aan te pas moesten komen om de buitenlandse prinses Emma toch tot koningin te kunnen maken.

 

BBB

Bij de achtergrondverhalen valt van NIO-historicus Gerard Aalders te lezen hoe tijdens het Lockheed-schandaal door premier Den Uyl toch nog zeer veel onder het royale tapijt geveegd moest worden om de monarchie te redden. Over het heden schrijft publicist August Hans den Boef een analyse over de winst van de BoerBurgerBeweging en wat er allemaal rammelt aan hun programma en strategie. Uiteraard treft u in dit nummer de columns aan van Gerard Aalders, Henk Westbroek en ‘Republiek’-voorzitter Floris Müller.

 

Mis geen enkele editie meer van dit unieke kwartaalblad en neem een abonnement.

 

Oranje heerst tot over het graf

//

De uitbreiding van de koninklijke grafkelder in Delft druist in tegen Artikel 1 van de Grondwet en tegen het sinds 1829 geldende verbod om mensen in kerken te begraven. Toch trekt het kabinet hier vier miljoen euro voor uit.

 

Op de omslag van de nieuwe editie van De Republikein  prijkt de twee ton zware granieten steen die de grafkelder der Oranjes in de Nieuwe Kerk te Delft afsluit. Die afsluitsteen, geplaatst tijdens het koningschap van Wilhelmina, draagt – vertaald uit het Latijn – de tekst ‘Hier verwacht Willem I, de Vader des Vaderlands, de wederopstanding’.   Willem rust in een praalgraf, de kelder is verder gevuld met zijn al dan niet gebalsemde opvolgers en aanhang.  De kelder raakte overvol, reden dat het  vorstenhuis recent  een nieuwe ondergrondse vleugel toegewezen kreeg, zodat alle toekomstige koningskinderen en hun koude kant postuum verzekerd zijn van een prominente plek op de Dag des Oordeels. Om ruimte te scheppen voor de uitbouw van de Oranje-grafkelder (kosten voor ’s lands schatkist 4,1 miljoen euro, de Oranjes passen 4 ton uit eigen zak bij, nog niet eens goed voor 50 procent van de btw)  moesten eerst wel de graven worden geruimd van 581 onderdanen die zich ooit blauw hadden betaald voor zo’n ereplek onder de kerk. Eerder werden al 237 burgers met niet blauw-bloed worden uitgegraven om ruim baan te maken voor de bijgezette royals. En dit terwijl het begraven in en onder kerken al sinds  1829 verboden is. Daarmee is de uitbreiding van de Oranje-grafkelder een perfecte illustratie van hoe strijdig de Nederlandse monarchie is met het gelijkheidsbeginsel in Artikel 1 van de Grondwet, maar ook met de tijdsgeest als het gaat over de hygiënische basisbeginselen van hedendaagse lijkbezorging, schrijft August Hans den Boef. ‘Navolging, daarover maak ik mij zorgen. Want het Oranjeprivilege is een exponent van status en macht. Denk aan al de patsers die de afgelopen jaren een landgoed hebben gekocht. Die willen natuurlijk ook een grafkeldertje aanleggen. Juridisch gaat dat niet automatisch, maar – reli, reli – een door meneer pastoor gewijd grafkapelletje is waarschijnlijk geen probleem. Daarmee geven de Oranjes voor de zoveelste keer het verkeerde voorbeeld.’

De miljoeneninvestering van het Rijk in de grafkelder staat in schril contrast met het besluit van het kabinet Rutte om het zoeken naar de resten van Johan van Oldenbarnevelt om financiële redenen te staken. De raadspensionaris werd op last van zijn gewezen protégé stadhouder Maurits op 13 mei 1619 onthoofd op het Binnenhof en in de kelder van de Hofkapel om de hoek bijgezet in zijn familiegraf. De resten van ’s lands eerste premier moesten nu ergens onder het gebouw van de Eerste Kamer liggen. Op voorstel van SP-Kamerlid Van Raak  begon een zoektocht naar de overblijfselen, die aanvankelijk werd gesteund door premier Rutte, die dat later weer introk, want toen was het opeens te duur. Bijkomend motief voor het stopzetten van de speurtocht was wellicht dat de Oranjes nog altijd in de maag zitten met de moord op Van Oldenbarnevelt. Een standbeeld ter herinnering aan de grote voorman van de republiek mocht niet op het Binnenhof worden neergezet, want anders zou Wilhelmina er door van de slag raken. ‘Het blijft onbevredigend dat een Oranje-stadhouder als Willem V, die zelfs door zijn eigen familie als een sufferd wordt beschouwd, royaal rust in de koninklijke kelder, terwijl de eerste premier werd weggestopt achter een muur in een archiefruimte vol stalen voorraadkasten’, schrijft  De Republikein-hoofdredacteur Paul Damen. ‘ Zo is de stichter van onze staat vakkundig op een zijspoor gezet.’

En verder in dit nummer:

Koningsdag wordt dit jaar in Rotterdam gevierd, alsmede het 10-jarige ambtsjubileum van Willem IV. Volgens burgemeester Aboutaleb heeft Rotterdam een ‘diepe band’ met het koningshuis. Onze Rotterdamse correspondent Manuel Kneepkens zet daar vraagtekens bij, zoals ook bij de geraamde kosten van 4 miljoen euro voor het feestje. ‘Dat wordt natuurlijk meer, want keer op keer is gebleken dat de gemeente Rotterdam de kunst van het begroten niet machtig is’.  De laatste keer dat Rotterdam door de zittende Oranje-monarch werd bezocht op – toen nog – Konininnedag, was in 1992, meer dan 30 jaar geleden. ‘Beatrix had dus niet zoveel op met Rotterdam, maar wel heel veel met één bepaalde Rotterdammer, de zakenman-ondernemer Ruud Lubbers. Hij was meer met haar getrouwd dan met mij, liet Ria Lubbers zich eens ontvallen.’ Voor de rest ontwaart Kneepkens niet zo bar veel Oranje-liefde in Rotterdam.  Rotterdams diep betreurde ‘prins’ Pim Fortuyn was niet voor niets lid van het Republikeins Genootschap en in 1918 ging Rotterdam als enige grote gemeente massaal mee in P.J. Troelstra’s antimonarchistische ‘Novembercoup’. Kneepkens: ‘Het is niet Rotterdam, maar de burgemeester van Rotterdam die een diepe band met ons Koningshuis ervaart.’ Voorzitter Floris Müller van Republiek roept  in zijn column op tot massale deelname aan de republikeinse demonstratie in Rotterdam op Koningsdag. ‘ Daar is alle reden toe, als een van de rijkste families van ons land de armste stad ervan bezoekt.’

Jack-Jan Wirken schrijft over het proces dat Republiek – voorheen Republikeins Genootschap – samen met de stichting De Republikein (uitgever van tijdschrift De Republikein) heeft aangespannen om de macht van de koning in te perken. Volgens advocaat Ewout Jansen is de positie van de koning als voorzitter van de Raad van State in flagrante tegenspraak met het principe van de scheiding der machten waaraan Nederland zich via het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens heeft gecommitteerd. De prominente koninklijke rol bij de rechtspraak – bij de benoeming van rechters, het ‘in naam van de koning’-stempel bij de tenuivoerlegging van rechterlijke vonnissen,  en de beeltenis van de vorst in de rechtszaal – zet grote vraagtekens bij de onpartijdigheid van de rechter zodra Willem-Alexander zelf partij is bij een rechtszaak, bijvoorbeeld in een klacht tegen opdringerige media. Bij de eerste ronde van de rechtszaak haalde Jansen op vooral formele gronden bakzeil, maar inmiddels is besloten tot hoger beroep. Een eerdere rechtszaak tegen stelselmatige discriminatie van vrouwen door de SGP biedt de benodigde jurisprudentie als het gaat om ontvankelijkheid van  de klacht, waarop het in de eerste ronde stuk liep.

Columnist Gerard Aalders rekent uit hoeveel vakantie de koning heeft. ‘Als we de lege plekken in zijn publiek toergankelijke agenda bekijken komen we uit op een weekje op vijftien. Een paar maanden in de zomer, een kleine maand rond oud en nieuw, twee weken skivakantie in Lech en dan nog eens een paar weekjes  rond Pasen.’ Daar staat tegenover dat de koning in theorie als staatshoofd permanent in functie is, maar dat is puur symbolisch, aldus Aalders. ‘ Willem-Alexander is de vakantiekoning bij uitstek.’

In zijn column staat Henk Westbroek stil bij de DNA-salon in Paleis Huis ten Bosch, alwaar het DNA van Willem-Alexander en zijn echtgenote als alternatief behang aan de muren prijkt. Nu blijkt dat dit beeld is geretoucheerd, om te voorkomen dat de koninklijke erfelijke materiaal op straat komen te leggen. Westbroek:   ‘Ik begrijp volkomen dat onze vorsten niet de behoefte hebben om alles wat ze tot mens maakt met ons te willen delen. Maar wat me teleurstelt is dat ze ons niet willen laten weten wat het genetische geheim is waardoor zij juist wel en wij juist niet de erfelijke bekwaamheid bezitten om staatshoofd te zijn.’

Maurits van den Toorn bespreekt het nieuwe boek van historicus Dik van der Meulen: Bernhards oorlog, het leven van een prins in balllingschap. ‘Wat bij lezing van Bernhards oorlog opvalt is dat het gedrag van de hoofdpersoon behoorlijk onbenullig is.  De prins in in Londen vooral bezig met futiliteiten. Trots meldt hij aan minister Dijxhoorn van Defensie dat hij een kleermaker heeft gevonden die zijn onderscheidingen op zijn uniform kan naaien.  De minister vindt het kinderachtig.’  Van der Meulen komt ook met enkele intrigerende verhalen. ‘Zo noemt hij een notitie van de Duitse generaal Halder waaruit zou blijken dat de Duitsers kort voor 10 mei 1940 op hoog niveau hadden gepolst of Nedcrland bezwaar zou maken tegen een Duitse doortocht door Zuid-Limburg. Een “informant” in Den Haag zou vervolgens hebben gezegd dat dat niet zo’n probleem zou zijn. Wie o wie?’

In zijn kroniek van de oorlog in Oekraïne uit Roel van Duijn zijn zorgen over het bereiken van het ‘culmininatiepunt van de oorlog’. Formeel zijn Rusland en de NAVO niet in oorlog met elkaar, maar dat is een dunne grens en Van Duijn waarschuwt voor de fatale gevolgen als NAVO-soldaten direct bij het conflict worden betrokken. ‘In die val mogen we niet trappen, want dan slaat onze helpoorlog om in een planetaire pil van Drion.’

Historicus Ries Roowaan staat stil bij de bevindingen van econoom Nouriel Roubini, a.k.a. ‘ dr. Doom’, onder meer vanwege de weinig opbeurende analyses van de wereldeconomie in zijn bestseller Mega-threaths: Ten Dangerous Trends That Imperil Our Future, And How To Survive Them.  Roubini voorziet de komende jaren een ‘great Stagflationary Dept Crisis’  als gevolg van geaccumuleerde staatsschuld, gierende inflatie, klimaatcrisis, vergrijzing en de Russische invasie van Oekraïne. Een uiterst complexe of zelfs onmogelijke opgave.

In een poging tot ‘herijking’ van de begrippen ‘links’ en ‘rechts’ oppert ex-Europarlementariër Els de Groen in een essay de invoering van een ‘bestaansmaximum’, bijvoorbeeld door loonmatiging en progressieve belastingen over winsten en vermogensinkomsten. Zo kan de economische ongelijkheid verkleinen en het milieu worden ontlast. Eind 2022 maakte Oxfam Novib bekend dat 125 miljardairs elk afzonderlijk een miljoen keer meer CO2 uitstoten dan de gemiddelde persoon in 90 % van de wereldbevolking. Aan de koninklijke familie,  in de Quote 500 met 1,2 miljard euro op plaats 11,  zou een dergelijke maatregel goed besteed zijn.

Daphne Meijer, gewezen correspondente te Kaboel, vraagt aandacht voor kleinschalige initiatieven in Nederland tegen de hongersnood die zich in Afghanistan aftekent na het vertrek van de Amerikaanse troepen. Op micro-niveau kan de ijzeren greep van de Taliban nog worden omzeild.

In de rubriek ‘Appeltjes van Oranje‘ aandacht voor een wel heel bijzondere inscriptie in het zandsteen van het Koninklijk Paleis op de Dam. Naar verluidt was het niemand minder dan ‘anti-Rook-Magiër’ Robert-Japser Grootveld zelve die het symbool van de Provo-beweging kerfde in het steen: een driehoek met daarin een appel en een stip, als symbool van het Spui als ‘Magies Centrum ‘. Verbazingwekkend is dat de inscriptie alle renovaties heeft doorstaan en eigenlijk zou er nu beschermend plexiglas overheen  moeten.

In de nieuwe rubriek ‘Rep & Roer‘ onder meer aandacht voor de Duitse ‘putschprins’  Heinrich XIII uit het huis van Reuss en het verdwenen BVD-dossier van prins Bernhard.  Ook de nazi-connecties van de Britse ex-koning Edward VIII komen aan bod, plus de vraagtekens bij de titel ‘ jonkvrouw’ van Kasja Ollongren. Ook aandacht voor het recente bezoek van de koninklijke familie aan de Antillen. De eerder gedane aankondiging van de koning van onafhankelijk onderzoek naar de rol van de Oranje in de slavenhandel en koloniale uitbuiting bracht activiste Helena Croes op de eis van 66 miljard dollar aan herstelbetalingen uit  koninklijke zak.

Mis geen enkele editie meer van dit unieke kwartaalblad en neem een abonnement.

 

Themanummer: de Ster der Schande

/

De deze week verschenen nieuwe editie van De Republikein, tijdschrift voor politiek, cultuur, recht & burgerschap is een themanummer  ter herdenking van de invoering van de Jodenster in Nederland,  80 jaar geleden op 2 mei 1942. Een serie verhalen over ambtelijke collaboratie, Joods verzet en koninklijke schuld.  Gerard Aalders  schrijft over de vlucht van Wilhelmina in mei 1940. Die was niet alleen in strijd met de Grondwet, ze was ook een geschenk uit de hemel voor de Duitse troepen. Anders dan de vorstin later wilde doen geloven, was haar vertrek tot in de puntjes voorbereid. Aan het lot van de Joden in Nederland besteedde ze nauwelijks aandacht. ‘Tijdens haar vierendertig praatjes heeft Wilhelmina het concreet slechts driemaal over joden gehad en dan ook nog terloops.’ Lees het complete verhaal via deze link.

René Zwaap vergelijkt de inbreng van Wilhelmina’s tijdens de bezettingsjaren met die van collega-monarchen, zoals de Deense koning Christian X.  Deze mocht dan wel niet op zijn paard door Kopenhagen rondrijden met een Jodenster op zijn uniform, zoals een populaire mythe wil, hij noteerde wel in zijn dagboek: ‘Als je de onmenselijke behandeling van de Joden ziet, niet alleen in Duitsland maar ook in de bezette landen, begin je je zorgen te maken dat die eis ook ons wordt opgelegd, maar we moeten dit krachtig afwijzen op grond van de bescherming die zij genieten onder de Deense Grondwet. Ik heb verklaard dat ik niet zou instemmen met een dergelijke behandeling van Deense burgers. Als dat toch wordt geëist, zouden we er het beste aan doen allemaal een Davidster te dragen.’

Nederland heeft consciëntieuze, ijverige, zorgvuldige ambtenaren die consciëntieus, ijverig en zorgvuldig hun taken vervullen. Dat deden ze ook vroeger al, voor 10 mei 1940, en ook na die datum, toen daar in opdracht van de Duitse bezetter nieuwe taken bijkwamen, zoals het registreren van Joden. Maurits van den Toorn schrijft over de dunne lijn tussen ‘accomodatie’ en collaboratie. Verzet vanuit de ambtenarij was spaarzaam. ‘Ook het latere opstellen van adressenlijsten van Joden, als voorbereiding op de deportatie, stuitte niet op groot protest of verzet; slechts één burgemeester weigerde medewerking en werd ontslagen. SG Frederiks, eindverantwoordelijke voor de bevolkingsregisters, liet niet van zich horen. Hij protesteerde vervolgens wél toen de Duitsers enkele maanden later alle niet-Joodse mannen wilden registreren voor de Arbeitseinsatz. Er was duidelijk verschil tussen Joodse en ‘gewone’ Nederlanders. Het beeld is niet anders bij de politie waar het vuile werk werd opgeknapt: Joden ophalen, bij razzia’s oppakken, bewaken en begeleiden naar Westerbork of Vught. Confronterender werk dan achter een bureau in de anonimiteit adreslijsten opstellen, maar desondanks werk dat de grote meerderheid van de politiemensen bleef uitvoeren. Een Amsterdamse rechercheur verklaarde na de oorlog: “Aan de Jodenarrestaties heeft 90 procent van de Amsterdamse politie meegedaan. De cellen hebben dag en nacht vol met Joden gezeten zodat er voor criminele gevangenen geen plaats was. Voor zware misdadigers heb iksoms geen arrestantenwagen kunnen krijgen, maar wanneer er Joden gereden moesten worden, werd er niet gesaboteerd, maar stond de wagen klaar”.’

Paul Damen over het meest bekende, defamerende merkteken voor een heel volk: de gele, zeshoekige Jodenster met daarin ten overvloede het woord ‘Jood’. Hoe een nauwelijks bekend embleem een brandmerk werd. ’s middags op 29 april 1942 werd de Joodse Raad van de invoering op de hoogte gesteld, terwijl vrijwel tegelijk de avondkranten al meldden dat die verplicht was. Waarop die Joodse Raad binnen vijf dagen welgeteld 569.355 Jodensterren moest verspreiden. ‘Iedere Jood moest verplicht vier sterren afnemen, voor vier cent per stuk waarmee de Joodse Raad weer nieuwe sterren kon fabriceren, plus een ‘textielpunt’. Wie de ster niet droeg, kreeg zes maanden cel of een boete van hoogstens duizend gulden. Dat viel dan wel mee, denkt u, maar nee: die straf was hoog genoeg om meteen naar het oostenafgevoerd te worden, in de praktijk dus een doodvonnis. De ster moest ook zichtbaar op borsthoogte aan jas, jurk of trui worden vastgenaaid. Maar hoe wisten die Duitsers dan dat een niet-drager niet ook een Jood was? Er moeten enkele duizenden Nederlandse Joden geweest zijn die het risico namen en weigerden met een ster te lopen.’

In een interview herinnert de 88-jarige oud-politica van D66 Anneke Goudsmit zich de dag dat ze haar Jodenster afdeed en in het Amsterdamse Amstelkanaal gooide. ‘Het was 23 juni 1943. Ik was 9 jaar oud en liep samen met mijn broer en de vrouw bij wie we zouden onderduiken in Amsterdam richting het onderduikadres aan de Koninginneweg. We mochten onderduiken in de woning van het jonge echtpaar. Mijn vader had die mensen via een collega bereid gevonden. We konden niet samen met onze ouders onderduiken, dat werd te gevaarlijk geacht, vandaar dat onze onderduikmoeder ons naar het huis begeleidde. Bij de Jan van Goyenkade zei onze nieuwe tante dat we onze sterren nu wel mochten afdoen. Ik zie het ding nog in het kanaal dwarrelen en in het water wegdrijven. Ik kan me nog goed herinneren hoe trots ik toen was. Het voelde als een bevrijding, alsof ik de controle over mijn eigen leven terugkreeg.’ Ze blikt ook terug op haar aanvaringen met minister Van Agt over de voorgenomen vrijlating van de ‘Drie van Breda’, waartegen zij groot protest organiseerde.

De opvatting dat de Nederlandse Joden zich in ‘40-‘45 als lammeren naar de slachtbank lieten voeren berust op gebrekkig historisch inzicht. In werkelijkheid was er sprake van fel verzet. Historicus Ben Braber over de slag tussen Joodse knokploegen en de nazi’s in Amsterdam anno februari 1941. ‘Het verzet van Joden nam veel vormen aan. Ze getuigden van hun geloof of cultuur. Ze lieten zich niet terroriseren. Ze vochten terug. Ze protesteerden. Ze schreven voor illegale bladen en hielpen die te verspreiden, vaak met groot risico voor eigen veiligheid. Ze onttrokken zich aan de deportatie. Bijna 30.000 Joden doken onder, ondanks de Duitse overmacht, de collaboratie van overheidsinstanties, algemene organisaties en individuen, en de onverschilligheid of het gebrek aan betrokkenheid die bij niet-Joden overheersten. Ze zetten organisaties op om elkaar bij te staan. Ze hielpen opgepakte Joden ontsnappen uit deportatietreinen en concentratiekampen. Ze probeerden de deportatie te ontregelen met brandbommen en aanslagen. Ze vormden of sloten zich aan bij niet-Joodse verzetsgroepen– een relatief groot aantal deed dat in vergelijking met niet-Joden. Joden behoorden ook tot de voortrekkers van gewapend verzet.’

Het Weinreb-rapport van 1976 was vernietigend voor de reputatie van de Joodse verzetsman Friedrich Weinreb, maar steeds duidelijker wordt dat de onderzoekers van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie toentertijd waren behept met een tunnelvisie en zich bezondigden aan manipulaties en geschiedvervalsing. De affaire-Weinreb is hard toe aan een cold case-team, betoogt René Zwaap. Lees het hele verhaal via deze link.

Historicus Thomas von der Dunk over de vervalste pas die zijn overgrootmoeder het leven redde en andere vormen van verzet van zijn familie.

Sinds 2020 spelden demonstranten tegen het corona-beleid een Jodenster op om hun ongenoegen over de regeringsmaatregelen kenbaar te maken. Het is geen exclusief Nederlands fenomeen, ook in andere landen gebruiken sommige anti-vaxxers de gele davidster. Bart Gruson wilde weten wat hen beweegt.

Door het Konzentrationslager-syndroom (KZ-syndroom) te scharen onder het koepelbegrip ‘post-traumatische stressstoornis’ (PTSS) ging de psychiatrie in de loop der decennia over tot bagatellisering van de Shoah, stelt medisch historicus Leo van Bergen.

Ries Roowaan schrijft over de Jodenster die Harry Mulisch prominent op zijn werkkamer had hangen. Die was van zijn moeder Alice geweest, een medewerkster van de Joodse Raad. Zijn vader Kurt Mulisch werd in 1941 directeur personeelszaken van Lippmann, Rosenthal & Co, beter bekend als de Liro-bank of ook wel de Duitse roofbank, waar de Joden hun bezittingen moesten onderbrengen. Alice dreigde in het voorjaar van 1944 op transport te worden gesteld, maar Mulisch vader wist  haar vrij te praten bij de Duitse autoriteiten. Kurts achtergrond en vooral zijn betrekking bij de roofbank redde het leven van Alice, zoals het ook Harry bescherming bood: ‘Mijn moeder en ik moeten hem allebei dankbaar zijn dat hij fout was’, schreef Mulisch over zijn vader.

Paul Damen staat stil bij de pijnlijke affaire rond het cold case-team dat een Joodse notaris beschuldigde van het verraad van Anne Frank. ‘Ja, Anne Frank, een Joodse heilige. Alles wat haar omringt is heilig, zelf het ultieme slachtoffer. En dus lucratief, meende uitgeverij Ambo Anthos met haar beoogde bestseller Het Verraad van Anne Frank. Het liep even anders.’

De enige vrouw die na de oorlog in Nederland werd geëxecuteerd vanwege samenwerking met de Duitsers was de Joodse Ans van Dijk. Haar verklaring dat ze puur uit doodsangst voor de Sicherheitsdienst had gehandeld werd door haar rechters niet geloofd. Haar eveneens Joodse partner-in-crime Branca Simons bracht het er wel levend vanaf. Historicus Paul van de Water beschreef hun levens in het deze maand verschenen boek Foute Vrouwen.

René van Rooij schreef een boek over het huwelijk van zijn ouders op 4 november 1942 in Utrecht. Het was tot 1945 het laatste Joodse huwelijk in Nederland dat in een synagoge werd gesloten.

Naast de Jodenster deelden de nazi’s driehoeken uit aan andere ongewenste minderheidsgroepen. De Roma en Sinti kregen een zwarte driehoek. Van hen werden tijdens de Tweede Wereldoorlog naar schatting 1,5 miljoen vermoord. Nog altijd gelden zij in Europa als de zondebok. Els de Groen zette zich als EU-parlementariër intensief voor hen in.

Verder in dit nummer: Roel van Duijn roept de EU op de smeekbede van de Oekraïense president Zelensky voor een versneld lidmaatschap van zijn land te honoreren, historicus Jan Postma over de inschattingsfout van oud-patriotten die leide tot de vestiging van de Oranje-monarchie,  columns van Henk Westbroek en Floris Müller en de Appeltjes van Oranje over de Joodse anarchist Alexander Cohen en het moordmysterie rond ‘Koning Gorilla’.

Mis geen enkele editie meer van dit unieke kwartaalblad en neem een abonnement.

 

De meest overschatte koningin

De vlucht van Wilhelmina in mei 1940 was niet alleen in strijd met de Grondwet, ze was ook een geschenk uit de hemel voor de Duitse troepen. Anders dan de vorstin later wilde doen geloven, was haar vertrek tot in de puntjes voorbereid. Aan het lot van de Joden in Nederland besteedde ze nauwelijks aandacht.

 

Tekst Gerard Aalders

 

De koninklijke familie vluchtte al enkele dagen na de Duitse overval naar Engeland.

Juliana en haar twee dochters vertrokken eerst, een dag later gevolgd door Wilhelmina en het gehele kabinet. Twee dagen voor het uitbreken van de oorlog, op 10 mei 1940, had prinses Juliana nog beweerd dat zij en haar familie nooit zouden vluchten als er gevaar dreigde. Oranjes lieten het land niet in de steek.

In feite hebben ze niet anders gedaan, zodra er gevaar dreigde: Willem de Zwijger en stadhouder Willem V, de vader van koning Willem I, kozen in respectievelijk 1567 en 1795 ook al het hazenpad en zelfs ten tijde van Troelstra’s vermeende revolutiepoging in 1918 stond het vluchtkoffertje van Wilhelmina en haar dochter klaar. Hier werd een eeuwenoude traditie voortgezet.

 

Verraad

Een groot deel van de bevolking toonde zich verbitterd over haar vlucht. Portretten van de koningin werden bij het vuilnis gezet en koninklijke ridderordes weggegooid. Velen vonden het een schande dat de Koninklijke Familie was gevlucht, terwijl soldaten nog hun leven waagden in de strijd tegen de Duitsers. De vlucht van koningin Wilhelmina was slecht voor het moreel. Velen hadden er maar een woord voor: verraad.

Wilhelmina heeft dat naderhand pas aangevoeld. In haar autobiografie, Eenzaam maar niet alleen, die ze na de oorlog schreef, beweert ze dat ze het liefst samen met haar soldaten in de strijd tegen de ‘Moffen’ was gesneuveld. Maar ja, alles was anders gelopen dan ze had gedacht. Ze was zich ‘ten volle bewust’ van de ‘verbijsterende indruk’, die haar vertrek had gemaakt, maar ze had het gedaan omdat het landsbelang het eiste. Uitsluitend daarom – en daarom alleen – had ze zich verplicht gevoeld te vertrekken. Als mensen er schande van spraken dan moest dat maar. Ze had slechts gedaan wat ze als haar plicht zag: Nederland ontvluchten om het vanuit Londen te kunnen bevrijden.

Wilhelmina was geschrokken van de reacties op haar vlucht. Ze was gewend dat het volk alles van haar accepteerde en wat ze deed toejuichte. Het was zaak haar geschonden imago weer op te poetsen. Dat is uitstekend gelukt, dankzij een rammelend verhaaltje dat de Oranje-aanhang – weer helemaal getrouw de traditie – gretig slikte.

Wilhelmina liet zich per auto naar Hoek van Holland brengen. De dappere Juliana die had beweerd nooit te zullen vluchten, zat toen al hoog en droog met Bernhard en haar beide dochters in Londen. Tot haar verrassing zag Wilhelmina bij aankomst in de Hoek een Engelse torpedobootjager, de H.M.S. Hereward, aangemeerd liggen. Klaar voor vertrek.

De vraag is natuurlijk of die boot daar inderdaad zomaar lag –zoals Wilhelmina suggereert – of dat die door de Britse regering was gestuurd om haar op te halen. Dat laatste was het geval. Documenten uit Britse overheidsarchieven laten zien dat haar vlucht naar Engeland was voorbereid.

 

Zeeland

Hare Majesteit ging aan boord van de Hereward – die lag daar toch maar te liggen – en ze vertelde de kapitein dat ze naar Zeeland wilde. Dwars door de mijnenvelden heen. De kapitein vond het blijkbaar volstrekt normaal dat hij plotseling de Nederlandse koningin aan boord kreeg, die hem op de koop toe ook nog bevelen gaf.

Eenmaal onderweg wilde Wilhelmina contact opnemen met de commandant van de troepen in Zeeland, maar de kapitein verbood dat. Het was tegen zijn instructies. Ze heeft nog indringend op hem ingepraat, maar de kapitein bleef onverbiddelijk. ‘Goede raad was duur’, herinnerde Wilhelmina zich in Eenzaam maar niet alleen. Terug naar Hoek van Holland kon niet (waarom wordt niet duidelijk), maar ze kon evenmin door naar Zeeland. Toen besloot ze om maar gelijk naar Engeland over te steken.

Volgens Wilhelmina mocht de kapitein haar volgens zijn instructies wel naar Engeland brengen, maar niet naar Zeeland. Dat impliceert dat de kapitein wel degelijk zijn orders heeft gehad en dat de Hereward niet toevallig in Hoek van Holland lag aangemeerd, zoals Wilhelmina ons probeert wijs te maken.

 

Dubbele bron

Thijs Booy, persoonlijk secretaris van Wilhelmina, heeft het vluchtverhaal ook beschreven in zijn boek De levensavond van Wilhelmina. Dat komt geheel overeen met dat van Wilhelmina. Mooi, een dubbele bron. Het verhaal van de koningin zal dus wel kloppen? Nou nee.

Booy was er zelf niet bij in 1940. Hij trad pas in 1953 bij Wilhelmina in dienst. Alles wat Booy over de koningin schrijft van vóór 1953 komt vrijwel zeker rechtstreeks uit de koker van zijn bazin. Hij trad ook op als ghostwriter bij Eenzaam maar niet alleen, dus hij kende haar verhalen uit den treure.

Wilhelmina had enorm moeite met schrijven, weten we van Booy; haar spelling beheerste ze evenmin vlekkeloos. Booy wel, en bovendien kon hij aardig vertellen. Tenminste, als je bereid bent zijn gedweep met zijn werkgever voor lief te nemen.

Volgens Booy zou Wilhelmina nooit een voet aan boord van het Engelse schip hebben gezet, als ze had geweten dat ze in Engeland terecht zou komen. Na aankomst in Harwich had ze geweigerd door te reizen naar Londen. Vanuit die kustplaats kon ze immers gemakkelijk weer snel terug naar Nederland om haar volk bij te staan, want dat was haar plan (beweerde ze).

Haar begeleiders hebben haar bij wijze van spreken de trein naar Londen in moeten sleuren. Het klinkt allemaal niet overtuigend. Eerst een klaarliggende boot in Hoek van Holland en dan plotseling ook nog een klaarstaande trein naar Londen, waar ze wordt opgewacht – alweer toevallig – door een erewacht om haar te verwelkomen. Het is allemaal té toevallig om nog toeval te kunnen zijn.

Maar er is meer: de particulier secretaris van Wilhelmina, François Van ’t Sant, heeft ruim op tijd uitgebreide voorbereidingen voor een snel vertrek naar het buitenland getroffen voor het geval Nederland zou worden aangevallen. Lange tijd was Bordeaux in Frankrijk het reisdoel, maar tenslotte zou het Engeland worden.

Het staat eveneens vast dat Wilhelmina Van ’t Sant opdracht heeft gegeven haar in ballingschap te volgen, als het zover mocht komen. Financieel had ze haar vlucht ook voorbereid, zodat ze in ballingschap niet op een houtje hoefde te bijten. Kortom: Wilhelmina is met voorbedachten rade en volgens een voorbereid plan gevlucht.

 

Gruwelijke tijd

Als we Booy mogen geloven, brak er in Londen een gruwelijke tijd voor Wilhelmina aan. Ze had weliswaar nooit in een gevangenis of concentratiekamp gezeten, noch honger of kou geleden en al helemaal niet in de vuurlinie aan het front gevochten. Maar toch, beweert Booy, had ze tijdens de oorlog van alle Nederlanders het zwaarst geleden. Ze had zich zó ingeleefd in de vreselijke omstandigheden van haar landgenoten, zó onvoorstelbaar intens meegeleefd dat het leed van haar landgenoten haar eigen, persoonlijke leed was geworden. Daarom keerde ze volgens Booy naar Nederland terug ‘met duizenden doden op haar rug, verdronken strijders ter zee, gefusilleerde illegalen en vergaste joden’.

In haar toespraken voor radio Oranje heeft ze het echter nauwelijks over het lot van de joden gesproken. Wilhelmina heeft er een gewoonte van gemaakt geen controversiële onderwerpen aan te snijden. Zelden zei ze iets opruiends. Het meest opzwependst waarop we haar voor de microfoon van radio Oranje kunnen betrappen was: ‘Slaat den Nazi op den kop’. Of Hitler van die ferme taal is geschrokken, weten we bij gebrek aan bronnen niet.

Wilhelmina was bang dat als mensen letterlijk gehoor zouden geven aan oproepen tot daadwerkelijk verzet – wat tot represaillemaatregelen zou kunnen leiden – zij de schuld zou krijgen van eventuele executies. Dat wilde ze in geen geval. Haar enige doel was – hoe dan ook – terugkeren op de troon. Dat kon alleen als Hitler werd verslagen. Persoonlijk heeft Wilhelmina geen enkele bijdrage aan de bevrijding geleverd. Het leger, de luchtmacht en de marine van de regering in ballingschap waren te verwaarlozen. Voor de bevrijding van Nederland is Wilhelmina van geen betekenis geweest, al zou je het tegendeel gaan geloven als je de aan haar gewijde hagiografieën leest.

Wilhelmina was volkomen afhankelijk van Churchill en Roosevelt en die lieten zich allebei niets gelegen liggen aan een mevrouw die zo pijnlijk duidelijk had gemaakt dat ze van internationale politiek en van het oorlogsverloop niets begreep. Ze namen Wilhelmina niet serieus, al werd dat natuurlijk nooit hardop gezegd.  Eelco van Kleffens, de minister van Buitenlandse Zaken in ballingschap, kon volgens zijn dagboeken bij tijd en wijle nauwelijks een gevoel van schaamte jegens Wilhelmina onderdrukken.

De vlucht was ook in strijd met de Grondwet. Die verbiedt namelijk dat de regering zijn zetel naar het buitenland verplaatst. Nederlands-Indië bijvoorbeeld had wel gekund, maar dat vond Wilhelmina niets. Ze is nooit van haar leven in Indië geweest. Ze vond het daar te warm en het was te ver weg. Smetvrees speelde eveneens een belangrijke rol. Je had daar in de Oost snel een enge ziekte te pakken. Londen lag haar beter, dus bleef ze daar.

Prinses Juliana werd met haar beide kinderen doorgestuurd naar Canada. De reden is duidelijk, al werd ook dat nooit hardop gezegd: de kroonprinses en haar kinderen mochten niet het geringste gevaar lopen. De hoogste prioriteit van ieder vorstenhuis is immers zijn eigen voortbestaan.  De kans om door een Duitse bom in Engeland te worden getroffen was minimaal, maar in Canada nihil. Dus verhuisde kroonprinses Juliana met Beatrix en Irene naar Canada.

Prins Bernhard bleef bij zijn schoonmoeder in Londen achter, waar volgens Wilhelmina zijn hulp hard nodig was om Nederland te bevrijden. Maar evenmin als de koningin zelf, heeft prins Bernhard – alle heldhaftige verhalen ten spijt – iets voor de bevrijding van Nederland betekend. Niet dat hij het niet druk had, maar dat betrof in de eerste plaats vrouwen, drank en uitgaan. De Britse koning Edward VI heeft ooit opgemerkt dat Bernhard de enige was die van de oorlog heeft genoten.

Had Wilhelmina en haar familie dan in Nederland moeten blijven? Waarom niet?

De Deense koning vluchtte niet en liet zich iedere dag in Kopenhagen zien. Dat hield de moed erin. Zijn optreden werd door de bevolking gewaardeerd.

De vlucht van Wilhelmina was slecht voor het moreel van de soldaten die nog doorvochten. Voor de Duitse invallers was het daarentegen een geschenk. Door te vluchten straal je uit dat de strijd is verloren. Een land zonder regering raakt snel stuurloos, wat het gemakkelijk maakt het te bezetten.

Dat Wilhelmina niets snapte van internationale politiek en het oorlogsverloop wordt duidelijk als we kijken naar het moment waarop ze verwachtte terug te kunnen keren naar Nederland. Tot en met eind 1941 heeft ze zich – compleet blind voor de feiten – buitengewoon optimistisch uitgelaten over de eindoverwinning. Zo zag ze op 20 maart 1941 ‘aan de kim de overwinning dagen’. Op 30 juli 1941 had ze het over ‘de laatste loodjes’, terwijl ze nog op 24 december 1941 glashard verkondigde: ‘We zien het tijdstip van de eindoverwinning dagen’. De rest van de wereld zag dat absoluut niet, want het ging de Duitsers en de Japanners op de slagvelden in die periode van de oorlog juist zeer voor de wind.

Amerika was de schok van Pearl Harbor nog niet eens te boven en de Japanse aanval op Nederlands-Indië moest nog beginnen (januari 1942). Opmerkelijk is dat Wilhelmina zelf heilig geloofde in de onzin die ze uitkraamde.

Het antwoord van Wilhelmina op de wereldwijd woedende oorlog waren – bij gebrek aan leger, luchtmacht en marine – radiopraatjes. In totaal heeft ze er vierendertig gehouden, die allemaal ongeveer 10 minuten duurden. Dat is zes uur spreektijd in vijf jaar oorlog.

Daar win je geen oorlog mee, al hebben historici als Loe de Jong en Cees Fasseur haar speeches een immense invloed toegedicht, zonder overigens ook maar een spoor van bewijs te leveren.

Jonge historici als Onno Sinke en Jord Schaap komen op grond van analyse van haar toespraken tot geheel andere conclusies. Schaap vindt ze vooral ‘langdradig’. Wilhelmina reeg woorden aaneen tot ellenlange monsterzinnen. Voor de microfoon struikelde ze dan over haar eigen woorden en ze wist een zin dan niet meer tot een goed einde te brengen.

 

Oorlogsleider

Aan het lot van de joden in het bezette vaderland heeft ze nauwelijks aandacht besteed. Zelfs Fasseur kon dat niet ontkennen. Maar hij had wel een zwaarwegend ‘excuus’. Als verdediging voerde hij aan dat ook andere oorlogsleiders als Roosevelt en Churchill zich terughoudend hadden opgesteld. Wilhelmina als oorlogsleider; je moet maar durven. Tijdens haar vierendertig praatjes heeft Wilhelmina het concreet slechts driemaal over joden gehad en dan ook nog terloops.

En buiten de radio om? Bekommerde ze zich dan wel om haar joodse landgenoten? Jazeker, ze had zelfs een favoriet: de verzetsman en Engelandvaarder Sally Noach. Maar hij was ook de enige. Voor iemand als journaliste en classica Henriëtte Boas, eveneens Sally Noach Engelandvaarder (en na de oorlog befaamd als ingezonden brievenschrijfster te Badhoevedorp) kon ze weinig interesse opbrengen.

Alle Engelandvaarders gingen na aankomst in Londen bij Wilhelmina op de thee. Zo ook mevrouw Boas, die net als iedereen vooraf strenge, protocollaire instructies had gekregen. De belangrijkste: zeg nooit ‘nee’ tegen de koningin en richt in géén geval het woord tot haar.

Na de vraag van Hare Majesteit hoe het met haar ging te hebben beantwoord, kon Boas zich niet inhouden en zei spontaan: ‘Ja Majesteit, maar met de Joden in Nederland gaat het niet goed.’ Wilhelmina stond abrupt op. ‘Dat heb ik u niet gevraagd’ en ging de volgende in de rij lastigvallen met haar obligate hoe-is-het-met-u-vraag.

 

Verder in deze editie…

 

Dit verhaal is onderdeel van een themanummer van De Republikein, tijdschrift voor politiek, cultuur, recht & burgerschap ter herdenking van de invoering van de Jodenster in Nederland, op 2 mei 1942.Een themanummer over ambtelijke collaboratie, Joods verzet en koninklijke schuld.  René Zwaap vergelijkt de inbreng van Wilhelmina’s tijdens de bezettingsjaren met die van collega-monarchen, zoals de Deense koning Christian X.  Deze mocht dan wel niet op zijn paard door Kopenhagen rondrijden met een Jodenster op zijn uniform, zoals een populaire mythe wil, hij noteerde wel in zijn dagboek: ‘Als je de onmenselijke behandeling van de Joden ziet, niet alleen in Duitsland maar ook in de bezette landen, begin je je zorgen te maken dat die eis ook ons wordt opgelegd, maar we moeten dit krachtig afwijzen op grond van de bescherming die zij genieten onder de Deense Grondwet. Ik heb verklaard dat ik niet zou instemmen met een dergelijke behandeling van Deense burgers. Als dat toch wordt geëist, zouden we er het beste aan doen allemaal een Davidster te dragen.’

Nederland heeft consciëntieuze, ijverige, zorgvuldige ambtenaren die consciëntieus, ijverig en zorgvuldig hun taken vervullen. Dat deden ze ook vroeger al, voor 10 mei 1940, en ook na die datum, toen daar in opdracht van de Duitse bezetter nieuwe taken bijkwamen, zoals het registreren van Joden. Maurits van den Toorn schrijft over de dunne lijn tussen ‘accomodatie’ en collaboratie. Verzet vanuit de ambtenarij was spaarzaam. ‘Ook het latere opstellen van adressenlijsten van Joden, als voorbereiding op de deportatie, stuitte niet op groot protest of verzet; slechts één burgemeester weigerde medewerking en werd ontslagen. SG Frederiks, eindverantwoordelijke voor de bevolkingsregisters, liet niet van zich horen. Hij protesteerde vervolgens wél toen de Duitsers enkele maanden later alle niet-Joodse mannen wilden registreren voor de Arbeitseinsatz. Er was duidelijk verschil tussen Joodse en ‘gewone’ Nederlanders. Het beeld is niet anders bij de politie waar het vuile werk werd opgeknapt: Joden ophalen, bij razzia’s oppakken, bewaken en begeleiden naar Westerbork of Vught. Confronterender werk dan achter een bureau in de anonimiteit adreslijsten opstellen, maar desondanks werk dat de grote meerderheid van de politiemensen bleef uitvoeren. Een Amsterdamse rechercheur verklaarde na de oorlog: ‘Aan de Jodenarrestaties heeft 90 procent van de Amsterdamse politie meegedaan. De cellen hebben dag en nacht vol met Joden gezeten zodat er voor criminele gevangenen geen plaats was. Voor zware misdadigers heb iksoms geen arrestantenwagen kunnen krijgen, maar wanneer er Joden gereden moesten worden, werd er niet gesaboteerd, maar stond de wagen klaar.’

Paul Damen over het meest bekende, defamerende merkteken voor een heel volk: de gele, zeshoekige Jodenster met daarin ten overvloede het woord ‘Jood’. Hoe een nauwelijks bekend embleem een brandmerk werd. ’s middags op 29 april 1942 werd de Joodse Raad van de invoering op de hoogte gesteld, terwijl vrijwel tegelijk de avondkranten al meldden datdie verplicht was. Waarop die Joodse Raad binnen vijf dagen welgeteld 569.355 Jodensterren moest verspreiden. ‘Iedere Jood moest verplicht vier sterren afnemen, voor vier cent per stuk waarmee de Joodse Raad weer nieuwe sterren kon fabriceren, plus een ‘textielpunt’. Wie de ster niet droeg, kreeg zes maanden cel of een boete van hoogstens duizend gulden. Dat viel dan wel mee, denkt u, maar nee: die straf was hoog genoeg om meteen naar het oostenafgevoerd te worden, in de praktijk dus een doodvonnis. De ster moest ook zichtbaar op borsthoogte aan jas, jurk of trui worden vastgenaaid. Maar hoe wisten die Duitsers dan dat een niet-drager niet ook een Jood was? Er moeten enkele duizenden Nederlandse Joden geweest zijn die het risico namen en weigerden met een ster te lopen.’

In een interview herinnert de 88-jarige oud-politica van D66 Anneke Goudsmit zich de dag dat ze haar Jodenster afdeed en in het Amsterdamse Amstelkanaal gooide. ‘Het was 23 juni 1943. Ik was 9 jaar oud en liep samen met mijn broer en de vrouw bij wie we zouden onderduiken in Amsterdam richting het onderduikadres aan de Koninginneweg. We mochten onderduiken in de woning van het jonge echtpaar. Mijn vader had die mensen via een collega bereid gevonden. We konden niet samen met onze ouders onderduiken, dat werd te gevaarlijk geacht, vandaar dat onze onderduikmoeder ons naar het huis begeleidde. Bij de Jan van Goyenkade zei onze nieuwe tante dat we onze sterren nu wel mochten afdoen. Ik zie het ding nog in het kanaal dwarrelen en in het water wegdrijven. Ik kan me nog goed herinneren hoe trots ik toen was. Het voelde als een bevrijding, alsof ik de controle over mijn eigen leven terugkreeg.’Ze blikt ook terug op haar aanvaringen met minister Van Agt over de voorgenomen vrijlating van de ‘Drie van Breda’.

De opvatting dat de Nederlandse Joden zich in ‘40-‘45 als lammeren naar de slachtbank lieten voeren berust op gebrekkig historisch inzicht. In werkelijkheid was er sprake van fel verzet. Historicus Ben Braber over de slag tussen Joodse knokploegen en de nazi’s in Amsterdam anno februari 1941. ‘Het verzet van Joden nam veel vormen aan. Ze getuigden van hun geloof of cultuur. Ze lieten zich niet terroriseren. Ze vochten terug. Ze protesteerden. Ze schreven voor illegale bladen en hielpen die te verspreiden, vaak met groot risico voor eigen veiligheid. Ze onttrokken zich aan de deportatie. Bijna 30.000 Joden doken onder, ondanks de Duitse overmacht, de collaboratie van overheidsinstanties, algemene organisaties en individuen, en de onverschilligheid of het gebrek aan betrokkenheid die bij niet-Joden overheersten. Ze zetten organisaties op om elkaar bij te staan. Ze hielpen opgepakte Joden ontsnappen uit deportatietreinen en concentratiekampen. Ze probeerden de deportatie te ontregelen metbrandbommen en aanslagen. Ze vormden of sloten zich aan bij niet-Joodse verzetsgroepen– een relatief groot aantal deed dat in vergelijking met niet-Joden. Joden behoorden ook tot de voortrekkers van gewapend verzet.’

Het Weinreb-rapport van 1976 was vernietigend voor de reputaite van de Joodse verzetsman Friedrich Weinreb, maar steeds duidelijker wordt dat de onderzoekers van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie toenterwijd waren behept met een tunnelvisie en zich bezondigden aan manipulaties en geschiedvervalsing. De affaire-Weinreb is hard toe aan een cold case-team, betoogt René Zwaap. Lees het hele verhaal via deze link.

Historicus Thomas von der Dunk over de vervalste pas die zijn overgrootmoeder het leven redde en andere vormen van verzet van zijn familie.

Sinds 2020 spelden demonstranten tegen het corona-beleid een Jodenster op om hun ongenoegen over de regeringsmaatregelen kenbaar te maken. Het is geen exclusief Nederlands fenomeen, ook in andere landen gebruiken sommige anti-vaxxers de gele davidster. Bart Gruson wilde weten wat hen beweegt.

Door het Konzentrationslager-syndroom (KZ-syndroom) te scharen onder het koepelbegrip ‘post-traumatische stressstoornis’ (PTSS) ging de psychiatrie in de loop der decennia over tot bagatellisering van de Shoah, stelt medisch historicus Leo van Bergen.

Ries Roowaan schrijft over de Jodenster die Harry Mulisch prominent op zijn werkkamer had hangen. Die was van zijn moeder Alice geweest, een medewerkster van de Joodse Raad. Zijn vader Kurt Mulisch werd in 1941 directeur personeelszaken van Lippmann, Rosenthal & Co, beter bekend als de Liro-bank of ook wel de Duitse roofbank, waar de Joden hun bezittingen moesten onderbrengen. Alice dreigde in het voorjaar van 1944 op transport te worden gesteld, maar Mulisch vader wist  haar vrij te praten bij de Duitse autoriteiten. Kurts achtergrond en vooral zijn betrekking bij de roofbank redde het leven van Alice, zoals het ook Harry bescherming bood: ‘Mijn moeder en ik moeten hem allebei dankbaar zijn dat hij fout was’, schreef Mulisch over zijn vader.

Paul Damen staat stil bij de pijnlijke affaire rond het cold case-team dat een Joodse notaris beschuldigde van het verraad van Anne Frank. ‘Ja, Anne Frank, een Joodse heilige. Alles wat haar omringt is heilig, zelf het ultieme slachtoffer. En dus lucratief, meende uitgeverij Ambo Anthos met haar beoogde bestseller Het Verraad van Anne Frank. Het liep even anders.’

De enige vrouw die na de oorlog in Nederland werd geëxecuteerd vanwege samenwerking met de Duitsers was de Joodse Ans van Dijk. Haar verklaring dat ze puur uit doodsangst voor de Sicherheitsdienst had gehandeld werd door haar rechters niet geloofd. Haar eveneens Joodse partner-in-crime Branca Simons bracht het er wel levend vanaf. Historicus Paul van de Water beschreef hun levens in het deze maand verschenen boek Foute Vrouwen.

René van Rooij schreef een boek over het huwelijk van zijn ouders op 4 november 1942 in Utrecht. Het was tot 1945 het laatste Joodse huwelijk in Nederland dat in een synagoge werd gesloten.

Naast de Jodenster deelden de nazi’s driehoeken uit aan andere ongewenste minderheidsgroepen. De Roma en Sinti kregen een zwarte driehoek. Van hen werden tijdens de Tweede Wereldoorlog naar schatting 1,5 miljoen vermoord. Nog altijd gelden zij in Europa als de zondebok. Els de Groen zette zich als EU-parlementariër intensief voor hen in.

Verder in dit nummer: Roel van Duijn roept de EU op de smeekbede van de Oekraïense president Zelensky voor een versneld lidmaatschap van zijn land te honoreren, historicus Jan Postma over de inschattingsfout van oud-patriotten die leide tot de vestiging van de Oranje-monarchie,  columns van Henk Westbroek en Floris Müller en de Appeltjes van Oranje over de Joodse anarchist Alexander Cohen en het moordmysterie rond ‘Koning Gorilla’.

Mis geen enkele editie meer van dit unieke kwartaalblad en neem een abonnement.

 

De cold case van Friedrich Weinreb

Het Weinreb-rapport uit 1976 van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie blijkt zoveel fatale fouten te bevatten dat herziening dringend gewenst is. De onderzoekers bleken te lijden aan een  tunnelvisie en gingen uiterst selectief en manipulatief te werk.

Tekst René Zwaap

Op het Holocaust Namenmonument Nederland aan de Amsterdamse Weesperstraat, waar de ruim 102.000 Nederlandse slachtoffers van de Holocaust staan gememoreerd met hun eigen steen, waarop hun naam, geboortejaar en bereikte leeftijd, prijken ook de namen van David Weinreb (15.05.1941, 1 jaar) en Edmond Weinreb (17.07.1913, 28 jaar). Wie hun naam raadpleegt op de website van het Digitaal Monument voor de Joodse Gemeenschap in Nederland, waarin biografische bijzonderheden worden vermeld over de Holocaust-slachtoffers, krijgt de mededeling: ‘Van een of meer mensen in dit gezin hebben wij niet kunnen vaststellen of zij de oorlog al dan niet overleefd hebben.[…] Deze persoon was alleenstaand of van deze persoon is geen gezinsverband bekend of kon niet worden gereconstrueerd.’

Dat is een op zijn minst curieuze mededeling, want David Weinreb was de jongste zoon van Friedrich Weinreb, en die is met kop en schouders de best gedocumenteerde Jood uit de tijd van de bezetting in Nederland. Edmond Weinreb was diens broer. Weinreb (1910-1988) schreef in zijn memoires over beiden, dus informatie had in principe geen probleem hoeven te zijn. De kleine David, de oudste zoon van Weinreb, overleed in kamp Westerbork, het doorgangskamp in Drenthe waar de kindersterfte dramatisch hoog was. Het gezin Weinreb zat er gedetineerd, Weinreb zelf een tijd als ‘strafgeval’, wat in de regel snel transport richting Auschwitz betekende. Daarvan werden hij en zijn gezin gespaard omdat de Jodenjagers van de Duitse Sicherheitspolizei (SiPo) hem als agent dachten te kunnen inzetten, terwijl zijn vrouw en vier kinderen voorlopig als gijzelaar in Westerbork achterbleven. De kinderen werden getroffen door ziekten als roodvonk en kinkhoest, en de kleine David werd dat fataal. Broer Edmond behoorde tot de groep van rond vierhonderd Joodse mannen die bij een vergeldingsactie werden opgepakt en op transport gesteld naar het kamp Mauthausen. Binnen enkele maanden waren zij bijna allemaal vermoord. De meeste slachtoffers kwamen uit Amsterdam, ze werden op 22 en 23 februari 1941 lukraak van de straat geplukt bij de eerste razzia in bezettingstijd. Het was een vergelding voor de rellen tussen Joodse knokploegen en NSB’ers rond het Waterlooplein en in Amsterdam-Zuid, en meer in het bijzonder voor de dood daarbij van de Nederlandse nazi Hendrik Koot, voorman van de Weerbaarheidsafdeling (WA), de knokploeg van de NSB. Edmond Weinreb was al eerder, op 29 december 1940, opgepakt tijdens een razzia op de Scheveningse Parkweg en werd in het beruchte SS-strafkamp in de duinen bij Schoorl bij de Amsterdamse groep gevoegd om later op transport te worden gesteld. Eerst naar Buchenwald, daarna Mauthausen. Hij stierf vermoedelijk op 13 augustus 1941 in de gaskamer van kasteel Hartheim in Oostenrijk, door de nazi’s eufemistisch aangeduid als het ‘Sanatorium Lager Dachau’. Dat alles blijkt uit de reconstructie De razzia’s van 22 en 23 februari 1941. Het lot van 389 Joodse mannen door Wally de Lang (2021). De Lang vermeldt in haar goed gedocumenteerde boek wel dat Edmond de broer was van ‘de later bekend geworden’ Friedrich Weinreb, maar verder gaat zij niet op diens boeken in.

Ongeloof

In zijn oorlogsmemoires Collaboratie en Verzet, een poging tot ontmythologisering (1969) herinnert Weinreb zich hoe hij het nieuws van het overlijden van zijn tweeënhalf jaar jongere broer, met wie hij in Scheveningen de handel in tabakswaren van hun overleden vader had gedreven, had doorgekregen. Vanuit Schoorl had hij een kaartje van zijn broer gekregen met verzoek om hulp. ‘Kort daarop kwam er een kaartje uit Buchenwald, gevolgd door meerdere. Tenslotte een kaartje meldende dat hij zou worden overgebracht naar Mauthausen. Dat was in juli 1941. In september 1941 kreeg ik een oproep van de Haagse politie om “inlichtingen te verstrekken”. Angstig ging ik erheen, niet vermoedende welke inlichtingen ik zou moeten geven. Ik kreeg echter een inlichting: mijn broer zou op 5 september aan embolie zijn overleden.’ Weinreb beschrijft hoe hij daarna te rade ging bij de Haagse opperrabbijn Maarssen. ‘Want men geloofde die berichten niet. Men zag er plagerij van de Duitsers in. Er kwamen er te veel. En als iemands dood niet zeker is mag men hem volgens Joods godsdienstig standpunt niet als dood beschouwen. De heer Maarssen gaf als beslissing: geen rouw. Hij had informaties dat men deze berichten niet serieus mocht nemen. Het heeft dan ook nog maanden geduurd voordat ik bij mijzelf ben begonnen het doodsbericht toch te geloven. Inmiddels waren echter zo vele en zulke gruwelijke details uit Mauthausen doorgesijpeld, dat men er liever helemaal niet meer aan dacht. Dat was al voorbij de dood.’

Voor wie wil weten hoe het was om een Jood in door nazi-Duitsland bezet Nederland te zijn, is het drie dikke delen tellende Collaboratie en verzet verreweg de meest aangewezen lectuur. Alles staat in dit fascinerende egodocument uit eerste hand beschreven, in de meest directe en precieze observaties: de gangster-nazi’s van de Sicherheitsdienst en hun honger naar Joodse deviezen en diamanten, de zelfvoldane hoge heren van de Joodse Raad, de verschrikkelijke spanningen in Kamp Westerbork als er weer een trein naar het oosten moest worden gevuld, de cowboys van het verzet, de verraders, de meelopers. Rob Schouten, toch niet de minste literaire criticus van het land, noemde het ‘onweerstaanbare literatuur van een onvervalste mensenkenner’ (Trouw, 20 juli 2001). ‘Door de overtuigende stijl, door de authentieke details, door het treffende geïmproviseer en gestumper van alle hoofdpersonen, door de psychologie van de bureaucraten, de slachtoffers en ook van de oplichter zelf. Goed of slecht (slecht dus), er moet een soort meesterbrein achter deze boeken zitten, dat je ook na zijn val nog inpakt.’

Maar Weinreb trof het ergste lot dat een schrijver treffen kan. Hij wordt niet gelezen en is al zo goed als vergeten. Tenminste in Nederland, het land waar hij als zoon van Joodse vluchtelingen uit Lemberg (het tegenwoordig Lviv in Oekraïne) via Wenen terechtkwam. Collaboratie en verzet werd nooit herdrukt en is tegenwoordig alleen nog antiquarisch verkrijgbaar (toen ondergetekende jaren geleden de drie boeken voor een spotprijsje in een Amsterdams antiquariaat aanschafte, vroeg de verkoper nog bezorgd: ‘Maar u weet toch wel dat dit werk érg omstreden is?’). De vele andere boeken die Weinreb na zijn vlucht naar Zürich in het Duits schreef over zijn belevenissen in de oorlog zijn hier nooit vertaald en zijn nergens besproken, ook al staat daar een schat aan aanvullende informatie in over de kwestie rond zijn persoon die het land in de jaren zestig en zeventig ten diepste verdeelde en die wel ‘een Nederlandse Dreyfus-affaire’ is genoemd. Een affaire die werd ingeluid door het oordeel van historicus Jacques Presser in 1965 zijn boek Ondergang: De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom 1940-1945: ‘De Jood Weinreb is de zondebok geworden, heeft voor het tekortschieten van talloze niet-Joden geboet. Hij moest gefaald hebben, ook gefaald, omdat zij gefaald hadden. Niet alleen zij hadden hun plicht verzaakt, ook hij. Als er geen joodse verraders waren, moest men ze uitvinden. De paar, die men na de oorlog berechtte, betekenden te weinig. Hier nu was er een van het formaat dat voldeed.’

Hoofdstuk geschrapt

Na het overlijden van Presser in 1970 zorgde Riod-directeur dr. L. de Jong ervoor dat het hele hoofdstuk van Presser over Weinreb als ‘achterhaald’ werd geschrapt in de Engelse vertaling van Ondergang. Een merkwaardige stap, aangezien Presser op basis van zijn eigen uitputtende onderzoek bij zijn overtuiging was gebleven, getuige een interview dat Philo Bregstein hem afnam voor het boek Gesprekken met Jacques Presser (1972). Daarin zegt Presser: ‘Een kleine nuance waarin ik wel iets afwijk van mijn mening in 1965 is een nuance waarin ik Weinreb gelijk geef. Ik heb toen geschreven dat Weinreb de zondebok is geworden van de niet-Joden. Tegenwoordig zou ik hebben geschreven: Weinreb is de zondebok geworden van Joden en niet-Joden samen. Maar dat is geen essentieel verschil.’

Weinreb zelf, zo schrijft hij in zijn autobiografische Meine Revolution, Erinnerungen 1948 bis 1987 (1990), zat eigenlijk met de aandacht van Presser in de maag. Hij vreesde een tegenreactie.  ‘Het merkwaardige was, dat de pers die hele verschrikkelijke tragiek van het uitmoorden van vijfentachtig procent van het jodendom in Nederland alleen maar zijdelings behandelde; hoe diepgaand, bijna poëtisch en toch historisch-wetenschappelijk helder en gefundeerd Presser dat ook beschreven had’, schreef Weinreb.  ‘Maar alle recensenten gingen op het schandaal van mijn behandeling in. Dat duurde enkele weken. Maar dan gebeurde, wat ik al had vermoed: men verdroeg niet, dat zoiets in Holland had kunnen gebeuren. Vooral de overgebleven Joden, meestal niet vervolgd vanwege gemengde huwelijken, wilden niet zien dat zoiets had kunnen gebeuren in het goede, Jodenvriendelijke Holland dat zij zo demonstratief als hun vaderland hadden omarmd en dat zij verder enthousiast prezen[…]Wat van Pressers boek bleef: nu werd ik, alleen ik, aangevallen. Ik moest – een onbewust proces – tot onpersoon worden gemaakt’.

Presser – en na hem Renate Rubinstein, Aad Nuis, Dick Houwaart, Harry Mulisch, Roel van Duijn, René Marres en nog enkele andere publicisten die het opnamen voor Weinreb – hebben geprobeerd Weinreb te rehabiliteren, maar hun werk beklijfde niet in de publieke opinie. Soms gaven ze het zelf al op, murw geslagen door het loden gewicht van het Weinreb-rapport van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie uit 1976. Zo werd Weinreb inderdaad een non-persoon, een onaanraakbare, zelfs zijn naam is nu zo goed als taboe. Hij is in Nederland inderdaad het ‘monster in de huiskamer’, naar de titel van het nog altijd zeer lezenswaardige verdedigingsschrift uit 1979 dat D66-kopstuk Nuis – die samen met zijn toenmalige echtgenote Renate Rubinstein ook tekende voor de redactie van Collaboratie en verzet – aan Weinreb wijdde in een poging het Weinreb-rapport te ontkrachten. Je zou ook kunnen zeggen dat Weinreb door toedoen van dat rapport, geschreven door A.J. van der Leeuw en D. Giltay Veth, de Nederlandse Shylock werd. Aan alle antisemitische stereotypen van de op macht en seks beluste Joodse zwendelaar wordt in dat Weinreb-rapport voldaan. Dit beeld werd verder uitgewerkt in het in 1997 verschenen Een fantast schrijft geschiedenis, de affaires rond Friedrich Weinreb, waarmee historica Regina Grüter promoveerde en onderscheiden werd met de prestigieuze dr. L. de Jong-prijs. In haar boek omschrijft Grüter Weinreb onder meer als ‘oplichter’, ‘fantast’ en ‘bedrieger’: ‘Er klopte iets niet met zijn realiteitszin.’

Nu zou je van de meeste mensen die kozen voor verzet in 1940-1945 kunnen zeggen dat er iets mis was met hun realiteitszin. De euvele moed ook maar iets te ondernemen tegen die gigantische machine van wrede onderdrukking getuigde op zichzelf al van een hoge mate van zelfoverschatting. Daarnaast heeft Weinreb ook nooit ontkend dat bedrog zijn verzetswapen was. Over andere middelen beschikte hij niet. Ook gaf hij na de oorlog ruiterlijk toe dat hij bij de Duitsers de schijn had gewekt dat hij bereid was tot collaboratie. Zonder dat had zijn bedrog ook niet kunnen functioneren. Hij bevond zich in een hopeloze situatie en het is een wonder dat hij en zijn gezin het er levend vanaf hebben gebracht en hij toch nog andere mensen kon helpen. De notie dat Weinreb als Oost-Europese Jood vanaf het prille begin acuut levensgevaar liep in bezet Nederland ontbreekt in het Weinreb-rapport en bij Grüter volledig. Na de bevrijding wist Weinreb dat hij veel uit te leggen had en gaf hij zich vrijwillig aan bij het Militair Gezag. De rechters geloofden niets van zijn goede intenties en uiteindelijk werd hij tot zes jaar cel veroordeeld. De Bijzondere Raad van Cassatie oordeelde in 1948 ‘dat de rechtsorde niet gedoogt, dat enig mens, in vertrouwen op eigen kunnen en naar eigen morele maatstaf, aldus beschikt over leven en lot van anderen.’ Het Onafhankelijk Nationaal Weekblad Op Korte Golf zag in die uitspraak een veroordeling van de gehele illegaliteit in de bezettingsjaren. ‘Oud-illegalen, meld U bij de eerste de beste politiepost, want ge hebt gehandeld “in vertrouwen op eigen kunnen en morele maatstaf” en de “rechtsorde” gedoogt dit niet!’, schreef het blad op 6 november 1948. In dat jaar kreeg Weinreb overigens gratie vanwege de troonsbestijging van Juliana, dus hij hoefde maar de helft van zijn straf uit te zitten.

Weinreb schrijft dat zijn spel met zijn lijsten voor mensen die door een Sperre, in eerste instantie afgegeven door de door hem verzonnen generaal Von Schumann, behoed werden voor deportatie, heel klein begon, met een gunst aan een Haagse kennis, de werkloze Jood Isidore Stiel in begin maart 1942. In hun Weinreb-rapport melden Van der Leeuw en Giltay Veth dat Joden in Den Haag in die periode echter nog helemaal niet voor de werkverschaffing werden opgeroepen. Zij citeren een telex van het Gewestelijk Arbeidsbureau Amsterdam aan het Rijksarbeidsbureau van 20 april 1942, waaruit ‘onomstotelijk’ zou blijken ‘dat er tussen 7 januari en 20 april niets was gebeurd t.a.v. tewerkstelling van Haagse Joden’. Volgens de opstellers van het rapport toonde dit aan dat Weinreb een aperte leugenaar was en dat zijn actie met de verzonnen generaal er alleen op was gericht zijn mede-Joden geld uit de zakken te kloppen. Zij schreven: ‘Wij menen, dat dit een van de belangrijkste resultaten is, waartoe ons onderzoek in de zaak-Weinreb geleid heeft.’ Ook hun chef dr. L. de Jong, directeur van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie, zag dit als een majeure vondst: ‘Wanneer reeds bij het begin van de eerste lijst aangetoond is dat Weinreb een leugenaar is, waarom besteedt men in de gehele rest van het rapport dan nog aandacht aan zijn verhalen?’ merkte hij op.

Kardinale schuiver

De Groningse onderzoeker Jan Werkman ontdekte echter dat de onderzoekers van het RIOD hierbij een kardinale schuiver hebben gemaakt. In zijn boek Achterhaalde waarheden: Oorlogsdocumentatie en geschiedvervalsing in Nederland (2018) presenteert Werkman een circulaire van de Rijksdienst voor de Werkverruiming, die het relaas van Weinreb ten volle ondersteunt. Van der Leeuw en Giltay Veth hadden over het hoofd gezien dat ook deze dienst betrokken was bij de werkverschaffing, en dat die in de door Weinreb genoemde periode al van start was gegaan, ook in Den Haag. Niet alleen zagen de onderzoekers dit punt over het hoofd, ze gumden ook passages in de door hun geraadpleegde documenten en getuigenissen die het relaas van Weinreb ten goede kwamen simpelweg uit. De mededeling van de weduwe van Stiel aan de RIOD-onderzoekers dat haar man helemaal niet werkloos was en dus helemaal niet opgeroepen kon worden (daar maakte W.F. Hermans in zijn constante aanvallen op Weinreb een groot nummer van) wordt door Werkman eveneens weerlegd. Stiel was werkzaam bij een Joodse firma die in november 1940 was geliquideerd, en waar vervolgens alle Joodse werknemers in het kader van de ‘arisering’ werden ontslagen. Het aantal werknemers bedroeg per november 1940 ‘nihil’. Kortom, ook op dit punt had Weinreb het gelijk aan zijn zijde en zaten zijn grootinquisiteurs van het Rijksinstituut er volledig naast.

Werkman presenteert van al zijn opzienbarende archiefvondsten kopieën in zijn boek, en het is eigenlijk bizar dat dit niet tot grote opschudding in de media en vragen in de Tweede Kamer heeft geleid. Want als dit ‘onomstotelijke bewijs’ van Weinrebs bedrog al niet klopt, wat klopt er dan nog meer niet in het Weinreb-rapport?

‘Ons onderzoek heeft aangetoond, dat Weinreb een uiterst gevaarlijke bedrieger is en fantast is en dat zijn optreden tijdens de bezetting van den beginne af aan een bedrieglijk karakter had’, rapporteerden Van der Leeuw en Giltay Veth in 1972 in een nota aan staatssecretaris G. Klein van Onderwijs, het ministerie op wiens verzoek hun onderzoek was gestart. Dat onderzoek had eigenlijk moeten gaan over de vraag of Weinreb geen onrecht was aangedaan door de Bijzondere Rechtspleging, zoals Presser had gesteld. Maar de RIOD-onderzoekers gaven daar een draai aan en maakten van hun rapport een nieuwe rechtszaak tegen Weinreb. ‘Zelfs de SD is in het geval van de eerste lijst dupe van zijn leugens en fantasie geweest,’ schreef Van der Leeuw. De SD de ‘ dupe’? Ocharm! Dat was natuurlijk een totaal bizarre uitspraak, die later niet in het rapport zou worden opgenomen, maar ze weerspiegelde de tunnelvisie die de onderzoekers inmiddels hadden ontwikkeld.

Staatssecretaris Klein zat er danig mee in zijn maag. Van der Leeuw had hem nog voordat het rapport klaar was geschreven dat ‘Weinreb nu eenmaal een misdadig psychopaat is’. De chef Onderzoeksbeleid van het ministerie zette grote vraagtekens bij die opmerking. ‘Ik acht deze bewering, ook al geschiedt deze in een vertrouwelijk verslag, niet zonder bedenking.’ In de kantlijn van de nota schreef Klein: ‘Deel uw ongerustheid over objectiviteit studie.’ In zijn memoires Over de Rooie schreef Klein later: ‘Ik gruwde van de gedachte dat het rapport in de publiciteit zou komen.’ Hij schoof de hete aardappel door naar minister van Justitie Van Agt, die dan maar moest bepalen wat er met het rapport moest gebeuren. Deze bepaalde dat ‘dit rapport dadelijk nadat het gereed is gekomen openbaar zal worden gemaakt zonder dat de Minister tevoren kennis heeft genomen van de inhoud ervan.’ Klein: ‘Belachelijker kon het niet. Een compleet wegduiken voor de eigen verantwoordelijkheid. En waarom? Ik weet het nog steeds niet.’

Als Van der Leeuw en Giltay Veth na zeven jaren onderzoek dan eindelijk hun bevindingen publiceren, komen zij weer met hun kardinale vondst van die fout gedateerde eerste lijst op de proppen, maar ze voegen daar een publicitair dodelijk element aan toe: ‘Weinrebs sinds 1945 gedane mededelingen over het ontstaan van die lijst zijn onjuist gebleken. Die lijst was géén middel om aan tewerkstelling in Noordoost-Nederland te ontkomen, maar een op niets berustende fantasie van Weinreb. Hij is met die lijst ook niet begonnen om lotgenoten bij te staan maar om eigen behoeften aan macht, geld en sexuele lust te bevredigen.’

Om te beginnen met die lotgenoten die niet werden bijgestaan: Werkman noemt met naam en toenaam tien Joodse mannen die dankzij de eerste lijst niet naar de werkkampen in Noordoost-Nederland hoefden af te reizen. Dus de list met de verzonnen generaal sorteerde toch wel degelijk effect. Vervolgens publiceert Werkman een hele rij van verklaringen van Joden die zeggen aan de Weinreb hun leven te hebben te danken. Die verklaringen waren eertijds soms al opgenomen in het strafdossier van de Bijzondere Rechtspleging (het dossier dat Van der Leeuw naar later bleek lang bij zich thuis had nog voordat hij de opdracht voor zijn rapport had gekregen), maar in dat rapport ontbreekt van die ontlastende verklaringen ieder spoor. Daarnaast presenteert Werkman 49 ondertekende verklaringen van Joden die stellen dat Weinreb hen gratis op zijn lijst had gezet dan wel financieel had gesteund om onder te duiken en hen valse persoonsbewijzen te bezorgen, wat lijnrecht indruist de conclusie van de RIOD-onderzoekers dat het hem alleen maar om die honderd gulden inschrijfgeld te doen was.

Verdacht spel

Ten aanzien van die beschuldiging dat Weinreb zijn lijsten was begonnen om zijn vleselijke lusten te botvieren speelden de RIOD-onderzoekers eveneens een verdacht spel. Ze maakten gretig gebruik van het feit dat Weinreb op 18 april 1968 door de rechtbank in Rotterdam was veroordeeld tot vier maanden gevangenisstraf en drie jaar proeftijd ‘wegens het onbevoegd uitoefenen van de geneeskunst en schennis van de openbare eerbaarheid’. Dit op grond van gebeurtenissen in Vlaardingen, waar hij onder valse medische voorwendselen enkele vrouwen onheus zou hebben betast. Weinreb tekende hoger beroep aan, maar dat leidde alleen maar tot een verdubbeling van de straf. Voor de RIOD-onderzoekers was dit een dodelijke troefkaart. Hoofdstuk 6 van het Weinreb-rapport is geheel gewijd aan beschuldigingen van seksueel misbruik tijdens de bezettingsjaren. Maar was dit ook zo?  Reclasseringsambtenaar A. Lahuis, die na de Vlaardingse zedenzaak op het dossier-Weinreb werd gezet, en een intensief onderzoek uitvoerde, stelde een honderd pagina’s tellend rapport op waarin hij grote twijfel uitte over de waarachtigheid van de beschuldigingen. Later schreef hij: ‘De analyse van het strafdossier, gesprekken met de onderzoekers en gesprekken met een serie van getuigen hebben bij mij ernstige twijfel aan de objectiviteit van het gerechtelijke vooronderzoek doen rijzen. Langs de kanalen die voor mij openstonden heb ik geprobeerd de autoriteiten op mijn twijfel attent te maken. Die pogingen waren tevergeefs.[…] Het was en is mijn overtuiging dat op Weinrebs handel en handel in zedelijk opzicht niets aan te merken was.’ Dit uit de mond van een onderzoeksambtenaar die naar eigen zeggen meer dan tachtig gesprekken met Weinreb voerde. Van der Leeuw en Giltay Veth deden het met heel wat minder en gingen liever te rade bij meer dan driehonderd personen die in het boek van Weinreb werden genoemd, meestal niet in gunstige zin, wat hun inktzwarte vertelling ten goede kwam.

De beschuldigingen  tegen Weinreb over zedenmisdsrijven tijdens de bezetting begonnen  na de verschijning van Pressers Ondergang met een ingezonden brief van een zekere Josef Rakower aan het Nieuw Israëlitisch Weekblad (NIW).  In Meine Revolution schrijft Weinreb dat Rakower, die ook Joods was, sinds 1942 voor de Gestapo had gewerkt als informant na samen met een handlanger te zijn gearresteerd vanwege verboden goudhandel. Weinreb: ‘Beiden kwamen na een dag in de cel direct weer vrij. Ik kende de zaak, omdat de vrouw van de handlanger mij direct bezocht en mij vroeg alles in het werk te stellen om haar man weer vrij te krijgen. Ik had haar verteld dat ik zoiets niet kon doen, maar was erg verrast toen de man met zijn vriend de volgende dag weer thuis was en dat beiden gedurende de hele oorlog met rust werden gelaten door de nazi’s. Nu was deze man al direct in juli 1945 een hetze tegen mij gaan voeren, omdat ik wel de enige overlevende was, die zijn activiteiten tijdens de oorlog kon doorzien. Het had echter allemaal niets uitgericht, omdat men bij de politie wel zag, dat er behalve de haat van de lasteraar niets concreets was. De man wist echter van geen ophouden, en ging door de officier van Justitie te bestoken. Maar ook deze zal hebben ingezien, dat hij met hem niets kon aanvangen, hoe graag hij dat ook zou willen. Nu hij zag, hoe na Pressers boek alles zich, geheel tegen de verwachting, tegen mij keerde, stuurde hij een ongelofelijk smerige ingezonden brief over mij in, met naam ondertekend. Dat het blad deze afdrukte, was verbazingwekkend en toonde slechts aan dat er een nieuwe fase was begonnen om mij “om te brengen”. ‘ Tot zijn verbazing zag hij Rakower later terug als bestuurslid van het Auschwitz-comité. ‘Zo ziet de Witz van de geschiedenis eruit’, schrijft hij daarover in Meine Revolution.

De ingezonden brief in het NIW miste zijn uitwerking niet. Weireb schrijft : ‘Niet alleen werd mijn aanklacht wegens smaad afgewezen, waar anders al een tiende van zulke verdachtmakingen zonder meer tot een proces zou voeren – nu kwamen er opeens aanklachten tegen mij, van het Openbaar Ministerie zelf’.  Volgens Weinreb was de toenmalige minister van Justitie – Ivo Samkalden, de latere burgemeester van Amsterdam – de kwade genius hierachter. ‘Hij was van joodse komaf en was mij om meerdere redenen, zoals ik vernam, zeer vijandig gezind […]Het bleek niet zo moeilijk mensen te vinden die bereid waren allerlei vuiligheid en abnormaliteiten over mij te spuien. Maar dat is meer iets voor pornografen en is ook alleen maar te begrijpen als men rekening houdt met de accumulatie van psychische afwijkingen in Holland als gevolg van het geaccumuleerde schuldgevoel’.

Niet onpartijdig

Hoofdstuk 6 van het Weinreb Rapport is geheel gewijd aan beschuldigingen van seksueel misbruik tijdens de bezettingsjaren. Weinreb zelf schrijft in zijn memoires Collaboratie en Verzet in hoofdstuk 13  dat medische keuringen noodzakelijk waren om zijn spel met de lijsten een schijn van authenticiteit te geven. Hij schrijft dat mensen die op de emigratielijst van zijn verzonnen generaal waren geplaatst zelf om keuringen vroegen, aangezien het gebruik was bij de Duitse autoriteiten om toestemming tot emigratie te koppelen aan een verklaring van goede gezondheid. Mensen wendden zich tot de Joodse Raad om te vragen wanneer de keuringen zouden plaatsvinden. Weinreb was bang dat de Joodse Raad daarover de Duitsers zou benaderen en dat zou zijn hele operatie in gevaar brengen. Dus begon hij te improviseren: een kennis had een neef die bijna klaar was met zijn studie medicijnen. Deze Edward van Lier onderzocht zo’n 800 personen, maar soms sprong Weinreb zelf in als deze geen tijd had. Vanwege de veroordelingen van 1957 en 1968 stelden Van der Leeuw en Giltay Veth een onderzoek in naar die medische keuringen tijdens de bezetting. Hun kroongetuige was een vrouw die inmiddels in Israël verbleef – ‘mevrouw F.U’ in het Weinreb-rapport -die in 1942 was gekeurd voor de Weinreb-lijst en daarvoor ook gynaecologisch was onderzocht. ‘Hij deed me daarbij zoveel pijn, dat ik het uitschreeuwde’, staat in het rapport.   F.U. zegt echter niet dat deze ‘dokter’ Weinreb was. Sterker nog, zij noemt de naam van Van Lier. Van der Leeuw en Giltay Veth  maken dan een vreemde manoeuvre: ‘ Het is denkbaar dat Weinreb in het geval van F.U. bewust de naam van Van Lier misbruikte. Maar ook gezien de aard van het onderzoek dat mevrouw F.U. moest ondergaan, is het voor ons boven alle twijfel verheven dat het Weinreb was die haar onderzocht’.  Echter, in een brief van F.U. aan Van der Leeuw gedateerd  op  20 oktober 1976, schrijft deze: ‘Begin dit jaar las ik op de voorpagina van De Telegraaf een artikel over “meneer” Weinreb. Ik herkende de foto die bij het artikel was geplaatst niet, maar hoewel ik eraan twijfel dat ik dr. Lier zou herkennen, geloof ik niet dat het meneer Weinreb was die mij heeft onderzocht’. Natuurlijk staat deze brief niet in het Weinreb Rapport, dat toen al verschenen was. Zonder het relaas van F.U. is het verhaal van Weinrebs seksueel misbruik tijdens de bezettingsjaren zo goed als van tafel. Wat Van der Leeuw en Giltay Veth hier hebben gedaan waren de veroordelingen van 1957 en 1968 met terugwerkende kracht inzetten in hun bewijsvoering. Onpartijdig is hun onderzoek, dat maar liefst zes jaar duurde zonder Weinreb enige redelijke kans tot weerwoord te geven, in ieder geval niet. Alles dat sprak tegen hun bevindingen, filterden ze uit hun rapport. Zoals de bevindingen van Weinrebs reclasseringsambtenaar A. Lahuis, die er na grondig onderzoek van overtuigd was geraakt dat de veroordelingen in de zedenzaken tegen Weinreb onterecht waren.

Kortom: wordt het niet eens tijd voor een cold case-team dat het rapport van Van der Leeuw en Giltay Veth minutieus doorvlooit op alle feitelijke onjuistheden en verdraaiingen? Het boek van Werkman en de verklaring van Lahuis geven daar alle aanleiding toe. Het kan toch niet zo zijn dat het rapport domweg door zijn massieve dikte van 1683 pagina’s tot in de eeuwigheid onweersproken blijft? Als een gepensioneerde onderwijzer als Werkman met zijn jaren van archieven doorspitten al zoveel ongerijmdheden aan het licht kan brengen, wat zou er gebeuren als een onafhankelijke professionele onderzoeksgroep op het rapport wordt losgelaten?

Aan het slot van Collaboratie en Verzet maakt Weinreb – niet voor niets statisticus van beroep – de slotbalans op van het resultaat van zijn spel met de Sperre-lijsten. Hij rekent uit dat hij daarmee in totaal rond de vierhonderd jaar aan uitstel van deportatie heeft kunnen organiseren voor duizenden mensen. Uitstel, geen afstel. Maar dat kun je hem niet kwalijk nemen. Er schijnt een moment te zijn geweest dat er uit Westerbork geen trein kon vertrekken omdat er niet genoeg mensen zonder Sperre te vinden waren. Als je die gedachte volgt, zou Weinreb kunnen worden beschouwd als een van de belangrijkste redders van levens in Nederland anno 40-45. In ieder geval probeerde hij iets. Alleen al daarom is een heropening van zijn zaak een morele plicht in een land dat nog zo hevig in de knoop met zichzelf ligt over het Joodse leed in bezettingstijd.

In het boek van Werkman komt ook een verklaring van H. Birnbaum voor. Deze was in Westerbork  de leider van het zogeheten Weeshuis, waar kinderen waren ondergebracht van ouders die waren gedeporteerd of ondergedoken en die zonder ouders in het kamp terecht waren gekomen. Toen Birnbaum na de oorlog hoorde dat Weinreb door de Nederlandse justitie was opgepakt en er in de krant een oproep verscheen om zich als getuige à decharge te melden, legde hij de volgende verklaring af (hier letterlijk en ongecorrigeerd geciteerd):

‘In Westerbork kwam ik als leider van het zogenoemde ‘Weeshuis’ in het belang van de mij toevertrouwden kinderen herhaaldelijk met den Heer Wijnreb in contact. De registratie of beter het buro dat zich ermee bezich hield de offers voor de transporten zamen te stellen wist haar offers vaak in het weeshuis te zoeken. Dikwijls betrof het een aantal van 20 of 30 kinderen die plotseling op ‘transport’ gesteld waren. Met inspanning van al ons kracht en inschakeling van alle relaties buiten en binnen het kamp, probeerden wij de kinderen te redden. Ik wil hier niet uiteenzetten met welke moeilijkheden en tegenwerkingen wij toen tekampen hadden Het was erg, heel erg! Maar ik wil het ook niet verzwijgen dat de Heer Wijnreb ons in een moment van hoge nood o schitterende manier geholpen heeft. Jammer genoeg is mijn geheele karthoteek met alle belangrijke aantekeningen in Bergen Belzen verloren gegaan. Maar ik vergeet het nooit hoe toen door medewerking van den Heer W. een heele groep van op transport gestelde kinderen van de transportlijst geschrapt werden en dus toen niet op transport moesten Bij al mijn besprekingen met den Heer Wijnreb had ik de indruk met een man te maken te hebben met de beste bedoelingen en met het streven te helpen. Hij was opvallend beschijden en eenvoudig, en het is haast niet voor te stellen, dat deze zachte, stille, ernstige man ooit met opzet verkeerd zou handelen. Wanneer u mij nodig hebt wil ik mijn best doen en voor U goed doel mee te werken en ik hoop en wens van al mijn hart, dat de heer Wijnreb niet allein spoedig vrij zal komen maar ook volkomen rehabilitiert zal worden.’

 

THEMANUMMER: STER DER SCHANDE

 

Illustratie Joep Bertrams

Dit verhaal is onderdeel van een themanummer van De Republikein, tijdschrift voor politiek, cultuur, recht & burgerschap ter herdenking van de invoering van de Jodenster in Nederland, op 2 mei 1942.Een themanummer over ambtelijke collaboratie, Joods verzet en koninklijke schuld. Met daarin ook de vaste column van Gerard Aalders: hij gaat in op de vierendertig praatjes voor Radio Oranje die Wilhelmina in 40-45 heeft gehouden. ‘Daarin heeft ze het concreet slechts driemaal over de Jodenvervolging gehad en dan ook nog terloops. Ook verder toonde ze zich nauwelijks in hun lot geïnteresseerd’. De vlucht van Wilhelmina in mei 1940 was niet alleen in strijd met de Grondwet, ze was ook een geschenk uit de hemel voor de Duitse troepen. Anders dan de vorstin later wilde doen geloven, was haar vertrek tot in de puntjes voorbereid. Feit is dat Wilhelmina’s inbreng inderdaad erg bleekjes afstak tegen die van collega-monarchen, zoals de Deense koning Christian X.  Deze mocht dan wel niet op zijn paard door Kopenhagen rondrijden met een Jodenster op zijn uniform, zoals een populaire mythe wil, hij noteerde wel in zijn dagboek: ‘Als je de onmenselijke behandeling van de Joden ziet, niet alleen in Duitsland maar ook in de bezette landen, begin je je zorgen te maken dat die eis ook ons wordt opgelegd, maar we moeten dit krachtig afwijzen op grond van de bescherming die zij genieten onder de Deense Grondwet. Ik heb verklaard dat ik niet zou instemmen met een dergelijke behandeling van Deense burgers. Als dat toch wordt geëist, zouden we er het beste aan doen allemaal een Davidster te dragen.’

Nederland heeft consciëntieuze, ijverige, zorgvuldige ambtenaren die consciëntieus, ijverig en zorgvuldig hun taken vervullen. Dat deden ze ook vroeger al, voor 10 mei 1940, en ook na die datum, toen daar in opdracht van de Duitse bezetter nieuwe taken bijkwamen, zoals het registreren van Joden. Maurits van den Toorn schrijft over de dunne lijn tussen ‘accomodatie’ en collaboratie. Verzet vanuit de ambtenarij was spaarzaam. ‘Ook het latere opstellen van adressenlijsten van Joden, als voorbereiding op de deportatie, stuitte niet op groot protest of verzet; slechts één burgemeester weigerde medewerking en werd ontslagen. SG Frederiks, eindverantwoordelijke voor de bevolkingsregisters, liet niet van zich horen. Hij protesteerde vervolgens wél toen de Duitsers enkele maanden later alle niet-Joodse mannen wilden registreren voor de Arbeitseinsatz. Er was duidelijk verschil tussen Joodse en ‘gewone’ Nederlanders. Het beeld is niet anders bij de politie waar het vuile werk werd opgeknapt: Joden ophalen, bij razzia’s oppakken, bewaken en begeleiden naar Westerbork of Vught. Confronterender werk dan achter een bureau in de anonimiteit adreslijsten opstellen, maar desondanks werk dat de grote meerderheid van de politiemensen bleef uitvoeren. Een Amsterdamse rechercheur verklaarde na de oorlog: ‘Aan de Jodenarrestaties heeft 90 procent van de Amsterdamse politie meegedaan. De cellen hebben dag en nacht vol met Joden gezeten zodat er voor criminele gevangenen geen plaats was. Voor zware misdadigers heb iksoms geen arrestantenwagen kunnen krijgen, maar wanneer er Joden gereden moesten worden, werd er niet gesaboteerd, maar stond de wagen klaar.’

Paul Damen over het meest bekende, defamerende merkteken voor een heel volk: de gele, zeshoekige Jodenster met daarin ten overvloede het woord ‘Jood’. Hoe een nauwelijks bekend embleem een brandmerk werd. ’s middags op 29 april 1942 werd de Joodse Raad van de invoering op de hoogte gesteld, terwijl vrijwel tegelijk de avondkranten al meldden datdie verplicht was. Waarop die Joodse Raad binnen vijf dagen welgeteld 569.355 Jodensterren moest verspreiden. ‘Iedere Jood moest verplicht vier sterren afnemen, voor vier cent per stuk waarmee de Joodse Raad weer nieuwe sterren kon fabriceren, plus een ‘textielpunt’. Wie de ster niet droeg, kreeg zes maanden cel of een boete van hoogstens duizend gulden. Dat viel dan wel mee, denkt u, maar nee: die straf was hoog genoeg om meteen naar het oostenafgevoerd te worden, in de praktijk dus een doodvonnis. De ster moest ook zichtbaar op borsthoogte aan jas, jurk of trui worden vastgenaaid. Maar hoe wisten die Duitsers dan dat een niet-drager niet ook een Jood was? Er moeten enkele duizenden Nederlandse Joden geweest zijn die het risico namen en weigerden met een ster te lopen.’

In een interview herinnert de 88-jarige oud-politica van D66 Anneke Goudsmit zich de dag dat ze haar Jodenster afdeed en in het Amsterdamse Amstelkanaal gooide. ‘Het was 23 juni 1943. Ik was 9 jaar oud en liep samen met mijn broer en de vrouw bij wie we zouden onderduiken in Amsterdam richting het onderduikadres aan de Koninginneweg. We mochten onderduiken in de woning van het jonge echtpaar. Mijn vader had die mensen via een collega bereid gevonden. We konden niet samen met onze ouders onderduiken, dat werd te gevaarlijk geacht, vandaar dat onze onderduikmoeder ons naar het huis begeleidde. Bij de Jan van Goyenkade zei onze nieuwe tante dat we onze sterren nu wel mochten afdoen. Ik zie het ding nog in het kanaal dwarrelen en in het water wegdrijven. Ik kan me nog goed herinneren hoe trots ik toen was. Het voelde als een bevrijding, alsof ik de controle over mijn eigen leven terugkreeg.’Ze blikt ook terug op haar aanvaringen met minister Van Agt over de voorgenomen vrijlating van de ‘Drie van Breda’.

De opvatting dat de Nederlandse Joden zich in ‘40-‘45 als lammeren naar de slachtbank lieten voeren berust op gebrekkig historisch inzicht. In werkelijkheid was er sprake van fel verzet. Historicus Ben Braber over de slag tussen Joodse knokploegen en de nazi’s in Amsterdam anno februari 1941. ‘Het verzet van Joden nam veel vormen aan. Ze getuigden van hun geloof of cultuur. Ze lieten zich niet terroriseren. Ze vochten terug. Ze protesteerden. Ze schreven voor illegale bladen en hielpen die te verspreiden, vaak met groot risico voor eigen veiligheid. Ze onttrokken zich aan de deportatie. Bijna 30.000 Joden doken onder, ondanks de Duitse overmacht, de collaboratie van overheidsinstanties, algemene organisaties en individuen, en de onverschilligheid of het gebrek aan betrokkenheid die bij niet-Joden overheersten. Ze zetten organisaties op om elkaar bij te staan. Ze hielpen opgepakte Joden ontsnappen uit deportatietreinen en concentratiekampen. Ze probeerden de deportatie te ontregelen metbrandbommen en aanslagen. Ze vormden of sloten zich aan bij niet-Joodse verzetsgroepen– een relatief groot aantal deed dat in vergelijking met niet-Joden. Joden behoorden ook tot de voortrekkers van gewapend verzet.’

Historicus Thomas von der Dunk over de vervalste pas die zijn overgrootmoeder het leven redde en andere vormen van verzet van zijn familie.

Sinds 2020 spelden demonstranten tegen het corona-beleid een Jodenster op om hun ongenoegen over de regeringsmaatregelen kenbaar te maken. Het is geen exclusief Nederlands fenomeen, ook in andere landen gebruiken sommige anti-vaxxers de gele davidster. Bart Gruson wilde weten wat hen beweegt.

Door het Konzentrationslager-syndroom (KZ-syndroom) te scharen onder het koepelbegrip ‘post-traumatische stressstoornis’ (PTSS) ging de psychiatrie in de loop der decennia over tot bagatellisering van de Shoah, stelt medisch historicus Leo van Bergen.

Ries Roowaan schrijft over de Jodenstger die Harry Mulisch prominent op zijn werkkamer had hangen. Die was van zijn moeder Alice geweest, een medewerkster van de Joodse Raad. Zijn vader Kurt Mulisch werd in 1941 directeur personeelszaken van Lippmann, Rosenthal & Co, beter bekend als de Liro-bank of ook wel de Duitse roofbank, waar de Joden hun bezittingen moesten onderbrengen. Alice dreigde in het voorjaar van 1944 op transport te worden gesteld, maar Mulisch vader wist  haar vrij te praten bij de Duitse autoriteiten. Kurts achtergrond en vooral zijn betrekking bij de roofbank redde het leven van Alice, zoals het ook Harry bescherming bood: ‘Mijn moeder en ik moeten hem allebei dankbaar zijn dat hij fout was’, schreef Mulisch over zijn vader.

Paul Damen staat stil bij de pijnlijke affaire rond het cold case-team dat een Joodse notaris beschuldigde van het verraad van Anne Frank. ‘Ja, Anne Frank, een Joodse heilige. Alles wat haar omringt is heilig, zelf het ultieme slachtoffer. En dus lucratief, meende uitgeverij Ambo Anthos met haar beoogde bestseller Het Verraad van Anne Frank. Het liep even anders.’

De enige vrouw die na de oorlog in Nederland werd geëxecuteerd vanwege samenwerking met de Duitsers was de Joodse Ans van Dijk. Haar verklaring dat ze puur uit doodsangst voor de Sicherheitsdienst had gehandeld werd door haar rechters niet geloofd. Haar eveneens Joodse partner-in-crime Branca Simons bracht het er wel levend vanaf. Historicus Paul van de Water beschreef hun levens in het deze maand verschenen boek Foute Vrouwen.

René van Rooij schreef een boek over het huwelijk van zijn ouders op 4 november 1942 in Utrecht. Het was tot 1945 het laatste Joodse huwelijk in Nederland dat in een synagoge werd gesloten.

Naast de Jodenster deelden de nazi’s driehoeken uit aan andere ongewenste minderheidsgroepen. De Roma en Sinti kregen een zwarte driehoek. Van hen werden tijdens de Tweede Wereldoorlog naar schatting 1,5 miljoen vermoord. Nog altijd gelden zij in Europa als de zondebok. Els de Groen zette zich als EU-parlementariër intensief voor hen in.

Verder in dit nummer: Roel van Duijn roept de EU op de smeekbede van de Oekraïense president Zelensky voor een versneld lidmaatschap van zijn land te honoreren, historicus Jan Postma over de inschattingsfout van oud-patriotten die leide tot de vestiging van de Oranje-monarchie,  columns van Henk Westbroek en Floris Müller en de Appeltjes van Oranje over de Joodse anarchist Alexander Cohen en het moordmysterie rond ‘Koning Gorilla’.

Mis geen enkele editie meer van dit unieke kwartaalblad en neem een abonnement.

 

 

Inhoud maart-editie 2022: Nelleke Noordvervliet over de terugkeer van de republiek

/

In de nieuwe editie van De Republikein, tijdschrift voor politiek, cultuur, recht & burgerschap, een interview met schrijfster Nelleke Noordervliet naar aanleiding van haar Hans van den Bergh-lezing op 18 maart 2022 in Utrecht.

Ze kon haar oren niet geloven toen ze de koning op tv aan het woord zag over zijn besluit de Gouden Koets ‘voorlopig’ op stal te houden, ‘ totdat het Nederlandse volk er weer aan toe is’. Ze vertelt: ‘Het eerste wat ik me afvroeg: is dit aandoenlijke verhaaltje echt door een professionele speechschrijver in elkaar gezet? Het kwam allemaal zo onbeholpen op me over. De enige manier dat het nog gewerkt had kunnen hebben, was als hij het met vette ironie had gebracht, een beetje in de stijl van Koning Willy op Lucky-tv. Maar ja, daar was het weer het podium niet voor.’

Ook inhoudelijk kon de schrijfster, die in haar werk veelvuldig aandacht besteedt aan het Nederlandse koloniale tijdperk (ook in haar nieuwste roman Wij kunnen dat spelen de ‘politionele acties ‘ in Indonesië een rol) weinig met de koninklijke speech. ‘Het is natuurlijk een waanidee dat die koets met zijn beladen koloniale geschiedenis en die treurige plaatjes op de zijkant ooit nog met goed fatsoen de straat op kan. Het is goed dat dat ding nu in een museum staat en dat moet vooral zo blijven.’ Ook de politieke polarisatie in het kielzog van de pandemie en de rehabilitatie van door haar diep bewonderde Menno ter Braak komen aan de orde.

Verder in dit nummer: Roel van Duijn over de maskers van Vladimir Poetin en diens erkenning met de fake-republiekjes Donjetzk en Loehansk als opmaat naar de Russische inval in Oekraïne. ‘Misplaatste empathie met Poetin kan ons nog lelijk opbreken.’

Veel aandacht voor de Nederlandse oorlogsmisdaden in Indonesië, in het spoor van de recente publicatie van het officiële onderzoek van NIOD c.s. Over de Grens en het boek De Indische Doofpot van Mauric Swirc. De excuses van premier Rutte aan  Indonesië zouden een gepast vervolg krijgen als Willem-Alexander daar verontschuldigingen aan  vastknoopt voor het door de Indonesiërs nog zo immer innig gehate ‘Cultuurstelsel’. Die systematische uitbuiting was uiteindelijk exclusief de verantwoordelijkheid van diens soevereine voorvaderen Willem I en Willem II. Daarnaast vergt het door Maurice Swirc gememoreerde  voorstel van Prins Bernhard in 1946 om gedetineerde Nederlandse SS’ers in te zetten tegen de Indonesische vrijheidsstrijders beslist nader onderzoek.

Columnist Gerard Aalders vraagt zich af waarom Willem-Alexander nog steeds wegkomt met het koloniale verleden van de Oranjes. ‘Ruim 500.000 mensen werden gedood in de tijd dat Nederland een Oranje als staatshoofd had. De Belgen, wier koning Leopold II zich in de Congo tussen 1880 en 1910 misdadig misdroeg, hebben zich wél rekenschap gegeven van die periode. Willem-Alexander echter gaat schaamteloos voorbij aan zijn eigen achtergrond en geschiedenis.’

Na de ‘diepe excuses’ van premier Rutte aan Indonesië voor het gebruikte geweld tijdens de politionele acties is het tijd dat Nederland zich zelf eens aan de invordering van oude historische schulden zet, aldus Thomas von der Dunk. Ten behoeve van het ministerie van Buitenlandse Zaken maakt de historicus de balans op, en hij geeft vooral een claim tegen Italië op grond van het optreden van de Romeinen tegen de Batavieren een goede kans.

Ex-PvdA-senator Joop van den Berg reageert op het voorstel van premier Rutte voor een comeback van de koning aan de formatietafel. ‘Niemand kan mij het positieve effect van ’s konings optreden uitleggen.’

Ricus van der Kwast maakt de balans op van de schade van twee lange zware pandemiejaren, zowel op het gebied van gezondheid, internationale veiligheid als bestuurlijk. ‘Door vast te houden aan een vals idee van vrijheid en inspraak laten we ons juist opsluiten in hokjes, verliezen we onze individualiteit en zetten we onze democratie op het spel.’

Een debat over een kuur tegen het populisme: inperking van het kiesrecht door middel van een test in elementair burgerschap kan een kuur zijn tegen de snelle erosie van het democratisch draagvlak, betoogt socioloog Johan Oud. Redacteur Maurits van den Toorn van De Republikein deelt de zorg van Johan Oud,  maar stelt dat het voorgeschreven middel van het kiesexamen zijn eigen gevarenzones kent.

In de rubriek ‘Van het republikeins front’ aandacht voor het republikeinse vuur dat in het 70ste jubileumjaar van Elizabeth II opflakkert in het Verenigd Koninkrijk, Australië en andere landen binnen de Britse Gemenebest die nog steeds met de Queen zijn opgezadeld. De Britse publiciste Polly Toynbee gaat ervan uit dat de Britse monarchie deze eeuw niet meer haalt: ‘De steun voor dit disfunctionele stuk antiek neemt met iedere generatie verder af en is fragiel geworden.’

Met zijn ontkenning van de zware mensenrechtenschendingen in China tegen de Oeigoerse minderheid heeft hoogleraar Tom Zwart van het Cross Cultural Human Rights Centre van de Vrije Universiteit zich als onafhankelijk wetenschapper gediskwalificeerd, meent publicist Rolf Wennekes. ‘Wat een ontwaarding van de titel hoogleraar‘.

Raymond van den Boogaard bekeek de nieuwe superproductie waarmee het Duitse RTL de Sisi-cultus uit de jaren vijftig met Romy Schneider nieuw leven inblaast. Het sentimentele fondant van weleer maakt plaats voor uitbundige seks, maar voor het overige blijft het sprookje intact, constateert hij. ‘Wat dat betreft conformeert ook de nieuwe Sisi zich dus aan de historische leugen die achter elke monarchie steekt: die van een buiten tijd en plaats staand instituut van een hogere orde. Iets ‘bij de gratie Gods’, om eens een middeleeuwse formulering te citeren, waaraan het volk zich – aan de kant van de weg of voor het tv-scherm – mag vergapen.’

De nabestaanden van de veelgelauwerde historicus Hermann von der Dunk kregen na diens overlijden een brief van de Kanselarij van de Nederlandse Orden: of het verleende eremetaal in de Orde van de Nederlandse Leeuw subiet kon worden geretourneerd. Alternatief was de betaling van een borgsom.  Reden voor zoon Thomas von der Dunk zich nader te verdiepen in de prijskaartjes die aan de diverse koninklijke onderscheidingen hangen: ‘Het goedkoopst was de eremedaille van de Orde van Oranje-Nassau, voor 46 euro had je die. Althans de versie in zilver, voor de gouden kwamen er nog twaalf euro boven op. Het duurste bleek het Ridder Grootkruis in de Orde van de Nederlandse Leeuw: 3384 euro droog aan de haak. Daar konden we niet aan tippen, die was vast alleen voor zeer kapitaalkrachtige personen. Het Ridderschap bleek zonder dat grootkruis metallurgisch in elk geval nog geen vijfde daarvan waard. Voor welgeteld 590 euro mochten we de “onze” houden.’

Dichter Manuel Kneepkens herkent in mede-Limburger Geert Wilders veel van de traditionele ‘buuttereedner’ tijdens het carnaval in hun provincie van herkomst. Maar daarbij maskeert de geboren Venloër de traditionele Limburgse gemoedelijkheid met een haast calvinistisch-Hollands fanatisme.

Aandacht voor de eerste aflevering van Dissident, het blad van de jongerenafdeling van Baudet’s Forum voor Democratie, waar de allerzwartste reactie gepaard gaat aan ‘seks met veel geluid en veel orgasmes’, conform de wensen van de partijleider in een groot interview.  ‘Dat wordt oordopjes mee bij het komende zomerkamp van de JFvD.’

De Duitse havenstad Lübeck was tijdens het keizerrijk van Wilhelm I en Wilhelm II een zelfstandige republiek. Wellicht een nastrevenswaardig voorbeeld voor ‘de republiek Amsterdam’? De Duitse historicus Michael Hund laat zien hoe de trotse Lübeckers zelfs niet bezweken voor de grootheidswaan van Kaiser Wilhelm II.

Maurits van den Toorn bespreekt de biografie De Zwijger, het leven van Willem van Oranje door René van Stipriaan.  ‘Van Stipriaan portretteert een man die vooral op sleep wordt genomen door de gebeurtenissen om hem heen en die als reactie daarop aanvankelijk schromelijk boven zijn macht grijpt.’

Roel van Duijn las de autobiografie van GroenLinks-politicus Alexander de Roo, sleutelfiguur in de Europese vergroening. Het boek laat zich lezen als ‘een geschiedenis van de groene partijvorming in de wereld’ .

In de serie ‘Appeltjes van Oranje’ aandacht voor de betrokkenheid van Prins Bernhard en Philips bij een geheim atoomproject in het Argentinië van dictator Juan Perón, uitgevoerd door de Oostentijkse kerngeleerde Ronald Richter, die eerder was betrokken bij pogingen om Hitler aan een atoombom te helpen.

Verder columns van Henk Westbroek over de geschrapte passages in de Amalia-biografie van Claudia de Breij, Manuel Kneepkens over de wenselijkheid van een Groene Koets,  Simpliccisimus over nepotisme in de Raad van State en Republiek-voorzitter Floris Müller over de Rijksvoorlichtingsdienst als verlengstuk van monarchale marketing. Natuurlijk ook de vaste Blik van Joep Bertrams.

 

Mis geen nummer meer van dit unieke kwartaaltijdschrift en neem een abonnement via deze link.

De Republikein nr 4 2021: Afscheid van de Gouden Koets & Protest op het Loo

/
Heden is verschenen de nieuwe editie van De Republikein, tijdschrift voor politiek, cultuur, recht & burgerschap. De gerenommeerde jurist-republikein Ulli Jessurun d’ Oliveira ontvouwt zijn exit-strategie voor Amalia en haar zusjes. Volgens hem moeten ouders die hun kinderen klaarstomen voor het koningschap als enige beroepsoptie eigenijk uit de ouderlijke macht worden ontzet. Hij biedt de kroonprinses en de rest van de ‘Triple A’ een sierlijke juridische uitweg uit hun gouden kooi. Ze hoeven enkel te opteren voor de Argentijnse nationaliteit. Verder een gesprek met historicus Stephan Malinowski over de nieuwe ‘Historikerstreit’ in Duitsland om de restitutie-eisen van het Huis Hohenzollern, de collaboratie van het ex-koningsgeslacht met de nazi’s en de juridische klopjacht die het hoofd van het Huis tegen hem en collega’s voert als zij dat verleden oprakelen. ‘Hohenzollern heeft met zijn claims een Doos van Pandorra geopend.’ Jack Jan Wirken over het koloniale trauma in het klatergoud van de Gouden Koets. Aangaande de eindbestemming van het rijtuig is nu een advies aan koning en premier ingediend. Nooit meer gebruiken op Prinsjesdag en opbergen in een museum. Schril blijft het dat de dankbare ‘huldebrengers’ uit de overzeese gebiedsdelen die op de koets staan afgebeeld indertijd met één pennenstreek van hun Nederlandse nationaliteit werden beroofd. Schrijfster en ex-europarlementariër Els de Groen begaf zich tussen de demonstranten op kroondomein Het Loo , die hun ijver zagen beloond met een forse bekeuring van twijfelachtig karakter. Zij vraagt zich af hoe groot de ecologische footprint van Willem-Alexander is: zeker is die ‘king size’. Columnist Gerard Aalders reflecteert op het jongste staatsbezoek aan Noorwegen: ‘Voor vrouwen die nog meer hebben gezopen en gesnoven dan Mette-Marit, is zij een symbool van hoop’. Maurits van den Toorn onderzoekt de waarachtigheid van de steeds meer gecultiveerde inzet van burgerschap als smeerolie van een vastgelopen politiek systeem. ‘Burgerinitiatieven worden vooral omhelsd als ze aansluiten bij de wensen van de gemeente.’ René Zwaap over het drama van Walter Winchell, de razende reporter die de strijd aanbond met America First, de beweging die voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog aandrong op een aparte vrede tussen de VS en nazi-Duitsland en zelf ook fascistische elementen had. Zijn hechte band met FBI-chef J. Edgar Hoover grensde aan het onbetamelijke en kostte mogelijk het leven aan Winchells enige zoon. In Philip Roth’s distopische succesroman The Plot Against America, over een fascistische machtsovername in de VS anno 1940, speelt Walter Winchell echter niet voor niets een heldenrol. Adel-kenner Titus von Bönninghausen over de DNA-salon in Paleis Huis ten Bosch en het genealogische gehossel van het koninklijk paar. Naar de letter van het adelwezen is alles aan de koninklijke titelatuur fictie, en ook de Baskische roots van het huis van Zorreguieta komen neer op verzinsels, blijkt bij het doorvlooien van de beide stambomen. Provo-oprichter Roel van Duijn kreeg Thierry Baudet aan de lijn over zijn kritiek op de complottheorieën waarin de FvD-leider grossiert en besloot tot een weerwoord in boekvorm. Onze Rotterdamse huisdichter Manuel Kneepkens krijgt uitgeversadvies voor een Houellebecq-roman op z’n Hollands: over een polderrepubliek met een ‘shariah light’. Onder professoren in coronatijd: Ricus van der Kwast over de Belgische ‘geluksprofessor’ Lieven Annemans, met zijn feitenvrije wetenschap een van de favoriete geleerden in de kringen van Willem Engel’s Viruswaanzin (in tegenstelling tot Annemans ultieme tegenvoeter Marc van Ranst), en Sjoerd de Jong presenteert een nieuw avontuur van ‘complotprofessor’ Karel, die voor de rechtbank op zoek gaat naar de chip in het hoofd van de koning. In de kelder van het Darwin-museum in Moskou deed kunstenaar Fredie Beckmans een curieuze ontdekking. Aldaar rust, opgezet en al, de laatste hond van Stalin. Jachthond Milka was een geschenk van koningin Wilhelmina. Gastcolumniste Daniela Hooghiemstra voorziet een toekomstige machtgreep van het Huis van de Oranje Postcodeloterij. Henk Westbroek verklaart nu ook de jacht op het volk voor geopend op de Kroondomeinen en Republiek-voorzitter Floris Müller kapittelt ANP-hoofdredacteur Freek Staps om diens gebrek aan verzet tegen de Mediacode. Classicus Anton van Hooff beschrijft de 16e eeuwse renaissance van de tirannenmoord en vergelijkt deze met de motivatie van de latere anarchistische koningsmoordenaars en jihadisten. Boekrecensies van Het Brusselse moeras. Achter de schermen van de macht in Europa van Tijn Sadée en Bert van Slooten en Friso; het tragische leven van Johan Willem Friso door Ronald de Graaf . En natuurlijk De Blik van Joep Bertrams.
1 2 3 9